આવા ભાનપૂર્વક ધર્મી જીવ પરદ્રવ્યો પ્રત્યે મધ્યસ્થ થઈને શુદ્ધોપયોગનો અભ્યાસ કરે છે.
આ પ્રવચનસારની ૧૬૦ મી ગાથામાં કરે છે––
कत्ता ण ण करयिदा अणुमंता णेव कत्तीणं।।
કર્તા ન, કારયિતા ન, અનુમંતા હું કર્તાનો નહિ. ૧૬૦.
આ તો જન્મ–મરણની બેડી તોડવાની વાત છે. આ સમજ્યા વિના કોઈ રીતે જન્મ–મરણનો અંત આવે તેમ
નથી. બાકી આ સમજ્યા વગર ભગવાનની મણિરત્નોની પ્રતિમા બનાવે અને હીરાના થાળમાં કલ્પવૃક્ષનાં
ફૂલથી પૂજા કરે, તો પણ તે શુભરાગ છે; આત્માનો સ્વભાવ તે રાગરહિત છે, તેને સમજે નહિ તો સંસારના
જન્મ–મરણ ટળે નહિ. શુભરાગ તે ધર્મનો પંથ નથી. આત્માની ઓળખાણ કરીને તેનો આશ્રય કરવો તે એક જ
ધર્મનો પંથ છે. અનંત જ્ઞાનીઓનો એક જ પંથ છે. કહ્યું છે કે ‘એક હોય ત્રણકાળમાં પરમારથનો પથ’ ત્રણેકાળે
જ્ઞાનસ્વરૂપથી શરીરાદિ જ્ઞેય પદાર્થો જુદાં છે એટલે હું શરીર નથી, મન નથી, તેમજ વાણી પણ હું નથી. તેથી તે
શરીર–મન–વાણીથી મારો ધર્મ થતો નથી.––તો હવે શેનાથી ધર્મ કરશો? –આત્મા શરીર–મન–વાણીથી પાર,
જ્ઞાન–દર્શનનો પિંડ છે, તેમાંથી ધર્મની સ્ફુરણા થાય છે. આત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ છે ને શરીર–મન–વાણી પરજ્ઞેયો છે;
આત્મા તેમનો જાણનાર છે પણ તેમનું કાંઈ આત્મા કરી શકતો નથી. શરીરથી, મનથી કે વાણીથી આત્માનો ધર્મ
થાય નહીં. આ શરીર અને ભાષા તો પરવસ્તુ છે ને અંદર છાતીના ભાગમાં એક સૂક્ષ્મ મન છે, તે જડપુદ્ગલોનું
બનેલું છે, તે મન પણ પરવસ્તુ છે. આત્માનું તે મન તરફ જેટલું જોડાણ થાય તેટલો વિકાર થાય છે, તે વિકાર
જ્ઞાન–દર્શન સ્વભાવ મનાતીત અને વિકલ્પાતીત છે, તેને ઓળખીને તેમાં એકાગ્ર થતાં જેટલે અંશે મનથી
વેગળો થઈ જાય તેટલો ધર્મ છે. આ ભાવ વિના ત્રણકાળમાં ધર્મ થતો નથી. આજ સમજે, કાલ સમજે કે બે–
પાંચ ભવે સમજે, પણ આ સમજ્યા વગર કદી ભવથી નીવેડા આવે તેમ નથી.
છે. ધર્મી જાણે છે કે વાણી પણ હું નથી, ને તે વાણીથી મારો ધર્મ થતો નથી. આત્મા વાણીને કરતો નથી અને
વાણીથી આત્મા સમજાતો નથી. શરીર, મન, વાણી હું નથી, એનો અર્થ એ થયો કે શરીર, મન, વાણીની ક્રિયા
આત્માને લીધે થતી નથી. વ્યવહારથી પણ આત્મા તેમનું કાઈ કરે–એમ નથી. ‘આત્માએ શરીરાદિનું કર્યું’ એમ
ભાષામાં આવે, પણ વસ્તુસ્વરૂપ તેનાથી જુદુ છે. દૂર રહેલાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર, અને નજીક રહેલાં શરીર–મન–