: ૪૬ : આત્મધર્મ: ૭૫
અનાદિથી રખડયો છે. તારા આત્માના મહિમાને ઓળખીને તેની શ્રદ્ધા કર તો આ જન્મ–મરણની રખડપટી ટળે.
ભગવાનની વાણીથી પણ તારા મહિમાનો પાર પડે તેમ નથી. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
જે પદ શ્રી સર્વજ્ઞે દીઠું જ્ઞાનમાં,
કહી શક્યા નહિ તે પણ શ્રીભગવાન જો;
તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે?
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો. ૨૦
પોતાના અંતરમાં જ્ઞાનદ્વારા અનુભવગોચર થાય તેવો આત્મા છે, પણ તે અનુભવ વાણીથી કહેવામાં
આવી શકતો નથી. અને વાણીદ્વારા આત્મા સમજી શકાતો નથી. શાસ્ત્રો કહે છે કે બાર અંગ દ્વારા પણ માત્ર
સ્થૂળતત્ત્વની વાતો આવી છે, સૂક્ષ્મતત્ત્વ તો કેવળી ભગવાનના અને જ્ઞાનીઓના અંતરમાં રહી ગયું છે.
ભગવાનની વાણીમાંથી ગણધરદેવે જેટલું ઝીલ્યું તેનો અનંતમો ભાગ શાસ્ત્રમાં રચાયો છે, ને તેમાં સ્થૂળ કથનો
છે. કોઈ અન્ય પદાર્થો સાથે મેળવીને ચૈતન્યના મહિમાનું પૂરું વર્ણન કરવાની તાકાત વાણીમાં નથી. જેમ તાજા
ઘીનો સ્વાદ ચાખવામાં આવે છે પણ વાણી દ્વારા તેનું પૂરું વર્ણન થઈ શકતું નથી. તેમ ચૈતન્યનું પરિપૂર્ણ સ્વરૂપ
જ્ઞાનમાં જણાય છે, પણ વાણીમાં તેને પૂરો કહી શકે તેવી તાકાત નથી; કેમ કે વાણી તે આત્માના સ્વભાવથી
અન્ય છે. જેમ કોઈ મોટો બારિસ્ટર ઘી ચાખે અને બે વર્ષનો બાળક ઘી ચાખે, ત્યાં તે બન્નેને ઘીના સ્વાદનું જ્ઞાન
સરખું છે, પણ વાણીદ્વારા પૂરું કહેવા કોઈ સમર્થ નથી. તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ આનંદકંદ આત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન કરવામાં
કેવળીભગવાન પૂરા છે, –બારિસ્ટર જેવા છે, ને અવિરતિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને મતિ–શ્રુતજ્ઞાન છે, તે બાળક જેવા છે,
પણ બંનેના જ્ઞાનની જાત એક છે, આત્માના અનુભવનો સ્વાદ બંનેને એક જાતનો છે. પરંતુ વાણીદ્વારા
આત્માનું પૂરું વર્ણન કરવા કોઈ સમર્થ નથી.
(૧૬) જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્મા દેહ – મન – વાણીનો પ્રેરક નથી
જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્મા દેહ–મન–વાણીનો કર્તા તો નથી, પણ દેહ–મન–વાણીની જે ક્રિયા એની મેળે સ્વયં થતી હોય
તેનો પ્રેરક પણ આત્મા નથી. આત્મા બોલવાની ઈચ્છા કરે, તે ઈચ્છા વિકાર છે, તે ઈચ્છાને લીધે પણ ભાષા થતી
નથી. શરીર તે પુદ્ગલની આહારવર્ગણામાંથી થાય છે, ને ભાષા તો ભાષાવર્ગણામાંથી થાય છે, માટે શરીરના આ
મોઢાથી કે ગળાથી પણ ભાષા બોલાતી નથી, કેમકે ભાષા અને શરીર બનેનાં પુદ્ગલો જુદા છે. જ્યાં મોઢું પણ ભાષા
બોલતું નથી ત્યાં આત્મા ભાષાને કરે એ વાત તો ક્યાં રહી? દેહ–મન–વાણી આત્મા સાથે એક ક્ષેત્રે રહેલાં છે, તે એક
ક્ષેત્રે રહેલા પુદ્ગલોનો પ્રેરક પણ આત્મા નથી, તો પછી પુસ્તક, પૈસા, લક્ષ્મી વગેરે દૂરના પદાર્થોની ક્રિયા આત્મા કેમ
કરી શકે? આત્મા તો જ્ઞાયકમૂર્તિ છે ને તે બધા પદાર્થો જ્ઞેય છે. આત્માને અને તેને માત્ર જ્ઞેય–જ્ઞાયક સંબંધ સિવાય
બીજો કોઈ સંબંધ નથી. આમ સમજ્યા વિના બીજો કોઈ ધર્મનો રસ્તો નથી; વીતરાગનો માર્ગ આ જ છે. પહેલાંં
સત્સમાગમે આવું વસ્તુસ્વરૂપ સાંભળીને અંતરમાં મનન અને વિચાર કરવો તે જ વ્યવહાર છે, એ સિવાય બહારની
ક્રિયામાં વ્યવહાર નથી. શરીરની ક્રિયા થાય તે તો જડ પરમાણુની અવસ્થા છે, આત્મા તેની વ્યવસ્થા કરતો નથી.
જડની અવસ્થા તે જ તેની વ્યવસ્થા છે, તે માટે તેને જ્ઞાનની જરૂર નથી. અજ્ઞાની જીવ પરપદાર્થોની વ્યવસ્થા કરવાનું
અભિમાન કરે છે, પણ પરદ્રવ્યનો કર્તા કે પ્રેરક તો તે પણ નથી. જે પોતાને પરનો પ્રેરક માને છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
(૧૭) અનેકાંત – ધર્મ
અજ્ઞાનીઓ કહે છે કે આ એકાંતનિશ્ચય છે. પણ તે અજ્ઞાનીને નિશ્ચય અને વ્યવહારનું ભાન જ ક્યાં છે?
અનેકાંત કોને કહેવાય ને એકાંત કોને કહેવાય તેની પણ તેને ખબર નથી. આત્મા પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને
કરે પણ પરમાં કાંઈ ન કરે–એનું જ નામ અનેકાંત છે; અને એ પ્રમાણે સમજતાં પર પદાર્થોનો અહંકાર ટળીને
પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળવું તે ધર્મ છે.
(૧૮) ધર્મની અપૂર્વતા અને તેની રીત
ધર્મ અદ્ભુત, અલૌકિક અને અનંતકાળે નહિ પ્રગટેલ એવી અપૂર્વ વસ્તુ છે. તે ધર્મ કેમ થાય અને
આત્માના જન્મ–મરણનો અંત કેમ આવે તેની આ વાત છે. આ જ્ઞેયઅધિકાર છે, તેમાં ગર્ભિતપણે સમ્યક્ત્વ
અધિકાર પણ આવી જાય છે. ધર્મી જીવ શરીરાદિ બધા પરજ્ઞેયોને પોતાથી ભિન્ન પરદ્રવ્ય સમજીને તે પ્રત્યે
અત્યંત મધ્યસ્થ થઈને સ્વભાવ તરફ વળે છે, તેનું આ વર્ણન છે. હું જ્ઞાયક આત્મા શરીર–મન–વાણીનો કર્તા
નથી, તેનો કરાવનાર નથી અને તેના કર્તાનો અનુમોદ નાર પણ હું નથી, હું તો તેનો જણનાર જ છું અને એ
બધા જ્ઞેયો છે. –આમ જ્ઞેય–જ્ઞાયકનું ભેદવિજ્ઞાન કરીને જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતિ કરવી તે અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન, અને
મુક્તિનું કારણ છે. સમ્યગ્દર્શન સમજવા માટે આ અધિકાર અમૂલ્ય અને અલૌક્કિ છે.