ભગવાને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે, અને પરાશ્રયને બંધમાર્ગ કહ્યો છે.–આમ સમજીને જે જીવ પોતાના આત્મામાં
સ્વાશ્રય પ્રગટ કરે છે તે જ ખરેખર ભગવાનના ઉપદેશને સમજ્યો છે. અને તેને જ ભગવાનની વાણી નિમિત્ત
કહેવાય છે. સમજનાર જીવ સમજે છે તો પોતાની પાત્રતાથી જ, કાંઈ ભગવાનની વાણી તેને સમજાવી દેતી
નથી. પણ નિમિત્ત તરીકે ભગવાનની વાણી કેવી છે તેની આ વાત છે. જેવો ભગવાનની વાણીનો આશય છે
લેતી આવે છે, તે જીવોને ધર્મમાં આગળ વધવાનું જ નિમિત્ત છે. પૂર્વે પૂર્ણતાના વિકલ્પથી બંધાયેલી તે વાણી
શ્રોતાઓને પરિપૂર્ણતા તરફ લઈ જવામાં જ નિમિત્ત છે. ભગવાનનું સમ્યગ્દર્શન તે ભવમાં અપ્રતિહત હોય છે
અને અપ્રતિહત સ્વરૂપ સ્થિરતા વડે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે; ઈન્દ્રો આવીને દિવ્ય સમવસરણની રચના કરે છે,
બાર સભા ભરાય છે, અને પૂર્વે પૂર્ણતાના–ધર્મવૃદ્ધિના–વિકલ્પથી બંધાયેલો દિવ્યધ્વનિ સહજપણે છૂટે છે. તે
વાણી શું કહે છે?
પૂર્ણ સ્વતંત્ર છો, કર્મ વગેરે કોઈ પણ પદાર્થ આત્માને રોકતાં નથી. આત્માને સમજીને ઠરવાનો બધો અવસર
મળી ગયો છે. જે જીવે ખરેખર પોતાના ઉપાદાનમાં સ્વભાવ તરફની દ્રષ્ટિ અને સ્થિરતાની વૃદ્ધિને સ્વીકારી છે,
તેણે જ નિમિત્ત તરીકે અમારી વાણીને સ્વીકારી છે. સ્વભાવની વૃદ્ધિને સ્વીકારી તે તેનું ઉપાદાન છે અને વાણી
તેની નિમિત્ત છે–આવો ઉપાદાન–નિમિત્તનો મેળ છે.–આવું ભગવાનના ઉપદેશનું રહસ્ય છે.
પૂર્ણતા તરફ લઈ જવામાં જ નિમિત્ત છે. આત્માનો પૂર્ણ સ્વભાવ સમજીને તેનો આશ્રય કરવાનું જ ભગવાનની
વાણી બતાવે છે, અને એ રીતે સ્વભાવ તરફ ઢળવામાં જ ભગવાનની વાણીનું નિમિત્તપણું છે. ‘તું હમણાં નહિ
આત્મા પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પામીને ઠરે એવું જ એ દિવ્યવાણીનું નિમિત્તપણું
છે. એ સિવાય બીજું ઊંધુંં સમજે તે જીવ ભગવાનની વાણીને, સંતોના હૃદયને કે બાર અંગના રહસ્યને સમજ્યો
નથી. ખરેખર તેણે ભગવાનની વાણી સાંભળી જ નથી.
જીવથી અનંતગણા છે, ધર્મદ્રવ્ય એક છે, અધર્મદ્રવ્ય એક છે, કાળદ્રવ્ય અસંખ્યાત છે ને આકાશદ્રવ્ય સર્વવ્યાપક
એક છે. તેમાં જીવદ્રવ્ય જ્ઞાનસહિત ચેતન છે. ને બીજા પાંચે દ્રવ્યો જ્ઞાન વગરના જડ છે. એ ચેતન અને જડ
બધા ય દ્રવ્યો પોતાના સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ અને સ્વાધીન છે. દરેક દ્રવ્યમાં પોતપોતાના અનંતગુણો છે અને
એકેક સમયમાં તે દરેક દ્રવ્યમાં નવી નવી અવસ્થા થયા કરે છે; કોઈ બીજો તેનો કર્તા નથી. આત્માની અવસ્થા
અવસ્થાની દ્રષ્ટિ છોડીને ત્રિકાળી પરિપૂર્ણ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવામાં પોતે સ્વાધીન છે.–આવું રહસ્ય ભગવાનની
વાણીમાં આવ્યું છે.
પંથ સર્વે અરિહંતોએ પોતે અનુભવીને જગતને દર્શાવ્યો છે–
તે જીવ જાણે આત્મને, તસુ મોહ પામે લય ખરે. ૮૦.
જીવ મોહને કરી દૂર, આત્મસ્વરૂપ સમ્યક્ પામીને
જો રાગદ્વેષ પરિહરે તો પામતો શુદ્ધાત્મને.