આ શરીર તે હું નથી, હું તો અમૃતમય ચૈતન્ય ભગવાન છું. –આવો ભગવાનનો પ્રતાપ છે એમ નિમિત્તથી
કહેવાય છે, ખરેખર તો તે દરેક જીવોની પોતાની લાયકાતનો જ પ્રતાપ છે.
અભેદ સ્વભાવને પકડી લ્યે તે જીવ ભગવાનની વાણીને સમજ્યો છે. અભેદ સ્વભાવને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લઈને
તેમાં ઠરવું તે જ જૈનશાસન છે, વચ્ચે ભેદ પડે ને રાગ થાય તે જૈનશાસન નથી. સાધકદશામાં રાગનો નિષેધ
કરીને સ્વભાવ તરફ વળવા માટે રાગનું જ્ઞાન હોય છે, પણ જે રાગ થાય છે તે જૈનશાસન નથી, ને તે રાગ
કરવાનો ઉપદેશ નથી, રાગરહિત અખંડ જ્ઞાનસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને રાગરહિતપણે ઠર્યો તે જ જિનશાસન છે.
ખરેખર તો રાગનો નિષેધ પણ કરવો નથી પડતો, સ્વભાવ તરફ એકાગ્ર થતાં રાગનો નિષેધ થઈ જાય છે.
‘રાગનો નિષેધ કરું’ એમ વિકલ્પ કરવા જાય ત્યાં તો ઊલટી રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને તે રાગની ઉત્પત્તિને
રાગ ટાળવાનો ઉપાય માને ત્યાં મિથ્યાત્વ થાય છે. તેથી અખંડાનંદ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે
એક જ રાગ ટાળવાનો ઉપાય છે. અંદરમાં આત્માની તૈયારી અને પાત્રતા હોય તો નાનું દેડકું પણ આવો
સ્વભાવ સમજી જાય છે. અને જો આત્માની પોતાની પાત્રતા ન હોય તો મોટા મોટા શાસ્ત્ર ભણેલા વિદ્વાનો પણ
સમજતા નથી; કાંઈ ભગવાન કોઈને સમજાવી શકતા નથી. ભગવાને તો દરેક આત્માની સ્વતંત્રતાનો ઢંઢેરો
જાહેર કર્યો છે. જો ભગવાનને લીધે કોઈ સમજતું હોય તો, ભગવાને પોતે કહેલી સ્વતંત્રતા જ રહેતી નથી. જે
જીવો પોતાની અંતરની પાત્રતાથી જાગીને સમજે છે તે જીવો વિનયથી ભગવાનમાં આરોપ કરીને કહે છે કે
અહો, નાથ! આપે પરમ ઉપકાર કરીને, અમને તાર્યા, આપે અમને આત્મા સમજાવ્યો. પણ યથાર્થ
વસ્તુસ્થિતિનું તે વખતે અંતરમાં ભાન છે.
પરિણામને સ્વ તરફ વાળીને સ્વ દ્રવ્યને નકકી કરી લે.’ આવો અરિહંત ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળીને પોતાના
પરિણામને સ્વભાવમાં વાળતાં કોઈ જીવો ગણધર થયા, કોઈ મુનિ થયા, કોઈ અર્જિકા થયા, કોઈ સમ્યગ્દર્શન
સહિત વ્રતધારી શ્રાવક–શ્રાવિકા થયા. અને કોઈ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થયા. તેમ જ કેટલાક જીવો માત્ર શુભરાગ કરીને
પણ બહાર નીકળ્યા. જેને પૂર્વનાં મહાભાગ્ય હોય તેને ભગવાનના સમવસરણમાં ધ્વનિ સાંભળવાનો યોગ મળે,
અને જેને વર્તમાન અપૂર્વ પાત્રતાનો પુરુષાર્થ હોય તેને જ તેની રુચિ થાય અને સમજાય. ભગવાનની વાણી તો
અભેદ છે પણ દરેક જીવ પોતાની પાત્રતા અનુસાર સમજી જાય છે. ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળતાં કોઈ એમ
સમજે કે ‘ભગવાનની વાણીમાં મારા માટે એમ આવ્યું કે ‘તું એકાવતારી છે’, ‘તું ભવિષ્યમાં કેવળજ્ઞાન પામીને
મોક્ષ જઈશ’, ‘તું ત્રીજા ભવે ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શન પામીશ,’ ‘તું આ જ ભવે મોક્ષ જઈશ,’ ‘તું ભવિષ્યમાં તીર્થંકર
થઈશ. ’ –ઈત્યાદિ પ્રકારે સાંભળનારા પોતપોતાની લાયકાત પ્રમાણે સમજી જાય છે, અને ‘ભગવાને આજે આ
પ્રમાણે કહ્યું’ એમ, પોતાની સમજણનો નિમિત્તમાં આરોપ કરીને કહે છે. વાણીમાં તો એક સાથે બધુંય આવે છે,
પણ જે શ્રોતા પોતાની લાયકાતથી જેટલું સમજે છે તેને માટે તેટલું નિમિત્ત કહેવાય છે. જ્યારે શ્રી કૃષ્ણનો પુત્ર
પ્રદ્યુમ્ન ખોવાઈ ગયો ત્યારે તે સંબંધી પૂછવા માટે નારદજી અહીંથી સીંમધરભગવાન પાસે ગયા હતા, તેમને
વાણી સાંભળતાં પ્રદ્યુમ્નચરિત્ર સમજાયું, તે જ વખતે બીજા શ્રોતાઓમાં કોઈને દ્રવ્યાનુયોગ, કોઈને કરણાનુયોગ
અને કોઈને ચરણાનુયોગ સમજાયો. ત્યાં પોતાની પાત્રતાથી સૌ જે જે સમજ્યા તે તે પ્રકારે ભગવાનની વાણીને
નિમિત્ત કહે છે. નારદજી કહે કે આજે ભગવાને પ્રદ્યુમ્નચરિત્ર કહ્યું, દ્રવ્યાનુયોગ સમજનાર