: ૬૨ : આત્મધર્મ : મહા : ૨૦૦૬ :
ભરતજી સાથે તત્ત્વચાર્
[કુવાડવા ગામાં ફાગણ વદ ૧૩ ના રોજ પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ કરેલ ભરતેશવૈભવના વાંચનમાંથી]
શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના પુત્ર શ્રી ભરત ચક્રવર્તી એક વાર ઉપવાસ કરીને બેઠા છે અને રાણીઓ સાથે
તત્ત્વચર્ચા કરે છે. ત્યાં રાણી પૂછે છે કે સંસારમાં દુઃખ છે ને અવિનાશી સિદ્ધપદમાં સુખ છે, તે સુખનો ઉપાય શું
છે? આ પ્રશ્ન પૂછવામાં રાણીઓને એટલું ભાન છે કે આત્મા સિવાય શરીરાદિમાં ક્યાંય સુખ નથી. અને એવું
અવિનાશી સુખ મેળવવાની રુચિ થઈ છે. તેથી પ્રેમથી પ્રશ્ન કરે છે. અહીં પતિ–પત્ની તરીકેનો પ્રેમ નથી. પણ
ધર્માત્મા તરીકેનો પ્રેમ છે.
ભરતજી જવાબ આપે છે કે આત્મામાંથી આવરણોનો નાશ કરવાથી તે સુખ પ્રગટ થાય છે. આત્મામાં
રાગ–દ્વેષ–મોહરૂપ જે ભાવ આવરણ છે, તેનો નાશ કરતાં સિદ્ધ સુખ પ્રગટ થાય છે.
વળી રાણી પૂછે છે કે–સ્વામી! એ આવરણનો નાશ કરવાનો શું ઉપાય છે તે પણ અમને બતાવો.
ભરતજી જવાબ આપે છે કે પરમાત્માની ભક્તિથી આવરણનો ક્ષય થાય છે. પરમાત્માની ભક્તિ બે
પ્રકારની છે. એક ભેદ ભક્તિ અને બીજી અભેદ ભક્તિ. તેમાં અભેદ ભક્તિ તે આવરણના નાશનું મૂળ કારણ
છે. રાગ–દ્વેષ રહિત પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ પરમાત્માનું સ્વરૂપ જાણીને તેમની ભક્તિ–બહુમાન કરવું તે ભેદ ભક્તિ
છે. ને પોતાના આત્માને પરિપૂર્ણ નિર્મળ પરમાત્મ સ્વરૂપે જાણીને તેની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં લીન થવું તે
અભેદ ભક્તિ છે. અભેદ ભક્તિ તે નિશ્ચય ભક્તિ છે, તે પરમાર્થ ભક્તિ છે. તે ખરી ભક્તિ છે, તે પોતાના
આત્માની ભક્તિ છે.
પહેલાંં તો ભેદ ભક્તિ હોય છે, પરમાત્માના સ્વરૂપનો વિચાર કરવો તે ભેદ ભક્તિ છે; એવી ભેદ
ભક્તિને જાણીને પછી એવો જ પરમાત્મા હું છું, આત્મામાં જ પરમાત્મા થવાની તાકાત છે–એમ પોતાના
આત્માને ઓળખીને ઠરે તેનું નામ પરમાર્થ ભક્તિ અથવા અભેદ ભક્તિ છે. અભેદ આત્મા તરફ વળવાના
લક્ષપૂર્વક ભેદ ભક્તિ હોય તો તેને વ્યવહાર કહેવાય છે.
વિકાર અને આવરણોનો નાશ કરવા માટે આત્મામાં અભેદભક્તિપૂર્વક આરાધનાની જ જરૂરિયાત છે,
અભેદભક્તિથી જ સિદ્ધ પદ પમાય છે.
જુઓ, પતિ–પત્ની વચ્ચે આવી તત્ત્વચર્ચા ચાલે છે. સ્ત્રી છે છતાં તત્ત્વની ચર્ચા કરે છે. ‘હું સ્ત્રી છું માટે
મને નહિ સમજાય! એવી માન્યતા નથી. પત્ની પોતાના પતિને આવા ધર્મ–પ્રશ્નો પૂછે છે. અમે સ્ત્રી નથી પણ
અમે તો આત્મા છીએ–એવું ભાન છે.
વળી બીજી રાણી પૂછે છે કે : સ્વામી! પરમાત્માની ભેદભક્તિનો તો અમને અભ્યાસ છે, પણ અંતરમાં
પરમાત્માની અભેદ ભક્તિમાં ચિત્ત લાગતું નથી! વ્યવહારનો તો અભ્યાસ છે, પણ અંતરમાં આત્મા
જ્ઞાનદર્શનનો સાગર છે તેની શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં ચિત્ત ચોંટતું નથી, તો અભેદ આત્માની ભક્તિ કેમ થાય? તેનો
ઉપાય કહો.
ભરતજી તેનો ઉત્તર આપે છે : જેમ તમે વીતરાગી ચૈતન્યમૂર્તિ ભગવાનના પ્રતિબિંબને સામે રાખીને
તેની ભક્તિ કરો છો, તેવી રીતે આત્માને જ તનુવાતવલયમાં બિરાજમાન સિદ્ધ સમાન ચિંતવશો તો અભેદ
આત્માની ભક્તિમાં ચિત્ત લાગશે. વાતવલયમાં જેવા સિદ્ધ પ્રભુ બિરાજે છે. તેવો જ આ આત્મા અત્યારે શરીર
પ્રમાણે બિરાજે છે ભરત અને તેની રાણીઓને રાગ છે ને ગૃહસ્થપણામાં છે, પણ અંદરમાં રટણ તો આ જ છે.
આત્માની ભક્તિથી મુક્તિ થાય છે તે ભક્તિનું વર્ણન ચાલે છે. શરીરમાં રહેલો હોવા છતાં આત્મા
શરીરથી જુદો છે. આમ સમજે તો શરીરાદિ પરમાં એકત્વબુદ્ધિ છૂટે ને આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થાય, તે અભેદ
ભક્તિ છે. ભેદ ભક્તિનું વર્ણન ટૂંકું કરી નાખ્યું, ને અભેદ ભક્તિનું વર્ણન વિશેષ કરે છે. ભેદ ભક્તિને તો જગત
જાણે છે પણ આત્માની અભેદ ભક્તિને જાણતા નથી. ધર્મ આત્માથી કરવો છે. તો આત્મા કેવો છે તે જાણ્યાં
વગર ધર્મ થાય નહિ.
આત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ, સિદ્ધ જેવો છે, શરીરથી જુદો છે, પુરુષાકાર છે. આત્માનો આકાર અરૂપી પુરુષાકાર