શરીરની ક્રિયા તો જડની અવસ્થા છે, જડમાં આત્માનો ધર્મ થતો હશે? વળી, આત્મામાં દયા, દાન તથા
પૂજાદિના ભાવો થાય છે તે શુભરાગ છે,–આત્માની વિકારી દશા છે. તે વિકારી દશાથી આત્માની અવિકારી
નિર્મળ દશારૂપ ધર્મ થતો હશે? વિકારથી અવિકારી સ્વભાવ પ્રગટે નહિ. એ પ્રમાણે ધર્મના મર્મની ખબર નહિ
કરે ત્યાંસુધી પરની રુચિ ખસે નહિ.
रमणीयेषु सर्वेषु तदेकं पुरतः स्थितम्।।
ગુણોના સમુદાયરૂપ અખંડ એક પદાર્થ છે. શરીર વગેરે જડ પદાર્થોથી ભિન્ન છે, એવા ભિન્ન ચૈતન્યને જાણ્યા વિના,–
તેની સાચી ઓળખાણ કર્યા વિના, બહારના ક્રિયાકાંડમાં કષાય મંદ કરે તો પુણ્ય થાય, પરંતુ તે મંદ કષાય ધર્મ નથી;
અને ક્રિયાકાંડમાં જડની ક્રિયાનો કર્તા થાય તથા શુભરાગ–મંદ કષાયને ધર્મ માને તો સાથે મિથ્યાત્ત્વરૂપી મહા પાપ
થાય. માટે દેહાદિની ક્રિયાથી ભિન્ન તથા શુભાશુભ વિકાર રહિત ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને સમજ્યે જ છૂટકો છે. જીવે
અનાદિકાળથી આત્માને જાણ્યો નથી. આત્મા અનાદિ અનંત છે. જીવોએ અનંતકાળથી આત્મા કોણ? તેની
ઓળખાણ એક સેકન્ડ પણ કરી નથી. આત્મા દેહથી જુદો પદાર્થ છે અને દેહ જડ, રૂપી પુદ્ગલોના ઢીંગલારૂપ જુદો
ઉપર ઈચ્છા કામ કરતી હોય તો શરીરમાં રોગ હોય તેને મટાડી દે, પણ ઈચ્છાથી રોગ મટતો નથી; અને જો ઈચ્છાથી
વાણી નીકળતી હોય તો ઈચ્છા ઘણી હોવા છતાં પક્ષઘાતવાળા, લકવાવાળા બોલી શકતા નથી, તોતડી જીભવાળા
સ્પષ્ટ ભાષા બોલવાની ઘણી ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ સ્પષ્ટ બોલી શકતા નથી, માટે આત્માનો જડ એવા દેહ, વાણી આદિ
પર પદાર્થ ઉપર અધિકાર નથી, તેઓ આત્માથી ભિન્ન સ્વતંત્ર એવાં પુદ્ગલોનાં રજકણોની અવસ્થાઓ છે, અને
આત્મા તેમનાથી ભિન્ન માત્ર જાણનાર–દેખનાર સ્વભાવરૂપ, જ્ઞાન, આનંદ આદિ પોતાના સ્વભાવોથી અભિન્ન વસ્તુ
છે, તે અનાદિ અનંત શાશ્વત પદાર્થ છે. તેને કોઈએ નવો બનાવ્યો નથી અને તેનો કદી સર્વથા નાશ થતો નથી, પણ
પોતાના સ્વભાવોથી કાયમ રહીને તેની અવસ્થામાં રૂપાંતર થાય છે, તે તેની હાલતો–પર્યાયો બદલીને શક્તિરૂપે–મૂળ
સ્વભાવરૂપે કાયમ રહે છે. મૂળ સ્વભાવરૂપ પદાર્થ–દરેક પદાર્થ, જીવ કે જડ–કદી નવો થતો નથી તેમ જ ભવિષ્યમાં
કદી તેનો નાશ થતો નથી, માત્ર ટકીને અવસ્થા–વર્તમાન હાલત–પર્યાય બદલે છે. જેમકે જીવ કાયમ ટકીને પોતામાં
જુદા જુદા ભાવો ક્ષણે ક્ષણે બદલે છે, ઘડીકમાં તીવ્ર