કર્યું’ વગેરે અનેક પ્રકારના ભાવો જીવ કરે છે અને બદલે છે. જડમાં પણ શરીર પ્રથમ બાળ હોય પછી યુવાન,
વૃદ્ધત્વાદિ અવસ્થારૂપે કે નીરોગ અવસ્થાથી રોગાદિ અવસ્થારૂપે અને રોગ અવસ્થાથી નીરોગ અવસ્થારૂપે
બદલે છે. એ પ્રમાણે દરેક જીવ પદાર્થ તેમ જ દરેક જડ પદાર્થ ભિન્ન ભિન્ન, કાયમ ટકીને પોતાની અવસ્થામાં
નથી. જડ જડના સ્વભાવે ટકીને બદલે છે અને ચેતન પોતાના સ્વભાવે ટકીને સ્વભાવરૂપ કે વિભાવરૂપ બદલે
છે. જ્યાંસુધી આત્માની સાચી ઓળખાણ ન હોય ત્યાંસુધી વિભાવરૂપ બદલે છે, અને સાચી સમજણ કરી તેટલે
અંશે સ્વભાવરૂપ અવસ્થા થઈ, પછી જે કાંઈ થોડો રાગાદિ વિકારનો ભાગ છે તેને સ્વભાવની દ્રષ્ટિવડે
પુરુષાર્થથી અનુક્રમે ટાળીને સ્વભાવરૂપ પૂર્ણ અવસ્થા પ્રગટ કરશે. આવું યથાર્થ ભાન જીવોએ અનાદિકાળથી
એક સેકન્ડ પણ કર્યું નથી, અને જો એક સેકન્ડ માત્ર પણ આવા આત્માનું ભાન યથાર્થપણે કર્યું હોય તો તેને
જન્મ–મરણમાં ભટકવાનું રહે નહિ. અલ્પકાળમાં તે મુક્તદશાને પામે.
તે ચૈતન્ય તત્ત્વ કેવું છે? આત્મામાં દયા, દાન વગેરે લાગણીઓ થાય તે શુભ છે, પુણ્ય છે અને હિંસા, જૂઠું વગેરે
લાગણીઓ થાય તે અશુભ છે, પાપ છે. બન્ને પ્રકારની લાગણીઓ વિકાર છે, આત્માનો ખરો સ્વભાવ નથી,
જેમ સ્ફટિક મણિમાં રાતાં–કાળાં લૂગડાંના સંબંધે રાતી–કાળી ઝાંય દેખાય તે સ્ફટિકનો મૂળ સ્વભાવ નથી.
સ્ફટિકનો મૂળ સ્વભાવ તો ઊજળો, રાતી, કાળી ઝાંય વગરનો છે; તેમ આ ચૈતન્ય રત્નમાં પુણ્ય–પાપની
લાગણી થાય તે તેનો ખરો સ્વભાવ નથી, વિકાર છે અને તે વિકાર ટાળ્યો ટળી જાય છે, માટે ખરેખર પુણ્ય–
પાપ આત્માના નથી.
માટે ચૈતન્યનો શરીરાદિમાં અભાવ છે અને શરીરાદિનો ચૈતન્યમાં અભાવ છે. તેથી ચેતન તેમ જ જડ તત્ત્વો
ત્રણે કાળે ભિન્ન ભિન્ન વર્તી રહ્યા છે.
ઉત્તર :– ભાઈ! શું કરવું? અને જીવ શું કરી શકે છે? તેનો આ ઉત્તર છે. આત્મામાં પરનો અભાવ છે
પદાર્થના ભિન્નપણાનું, જુદાપણાનું જ્ઞાન નહિ હોવાથી પરથી ભિન્ન આત્માનું પૃથક્પણું તેને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં એક
સેકન્ડ પણ આવતું નથી, તેથી પરનું કરું એવી ભ્રમણા તેને થાય છે.
ધર્મ થાય’ એવી બુદ્ધિ ખસતી નથી. પુણ્ય–પાપ વિકાર છે; વિકારથી આત્માનો નિર્વિકારી ધર્મ થાય નહિ, અજ્ઞાનીને
વિકારથી ધર્મ થાય એ માન્યતા ફેરવ્યે છૂટકો છે; માન્યતા ફેરવ્યા સિવાય ધર્મનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી.