કાંઈક દયા, દાન આદિ શુભભાવ કર્યા હોય તેના ફળરૂપે તે દેવમાં ઊપજે છે. એ પ્રમાણે નરક વગેરે ગતિઓ છે.
અને તે ન્યાયથી સિદ્ધ થાય છે. જેમકે, પ્રતિકૂળ જીવોને મારી નાખવાના ક્રૂર ભાવનું ફળ નરક છે. ખરેખર કોઈ
જીવ કોઈને પ્રતિકૂળ નથી, પરંતુ જીવે કલ્પના કરી છે કે આ મને પ્રતિકૂળ છે. સામા જીવોને મારી નાખવાના ક્રૂર
ભાવમાં જીવોને મારવાની સંખ્યાનું કે કાળનું માપ નથી, તેના પરિણામમાં ક્રૂરતાનું એટલું બધું જોર છે કે, સામે
ગમે તેટલા જીવો હોય, અને ગમે તેટલો કાળ મારવા પડે તોપણ બધાને મારી નાખું. આવા તીવ્ર ક્રૂર પરિણામનું
ફળ આ મનુષ્યભવમાં નથી; તેનું ફળ નરકમાં છે.
ભાસે છે. ને તેમાં અભિમાન કરે છે. શાસ્ત્રકાર આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે આ એક ચૈતન્ય જ પરમ રત્ન છે.
શાસ્ત્રરૂપી સમુદ્રમાંથી તે એક ચૈતન્ય રત્ન જ જ્ઞાનીઓએ કાઢ્યું છે. એકત્વ ચૈતન્યસ્વભાવને ઓળખવો તે જ
શાસ્ત્રનો સાર છે. ‘શુભ અને અશુભ વિકાર હું નથી, ને વિકારરહિત ચૈતન્ય જ્ઞાનાનંદ હું છું’ એમ સ્વભાવનું
જોર થતાં વિકાર ટળ્યા વિના રહે નહિ. આ પ્રમાણે ચૈતન્યને ઓળખ્યા વગર જેટલું કરવામાં આવે તે બધું છાર
પર લીંપણ સમાન છે.
ઊખડવા મંડે. લીંપણ તો કઠણ ભોં ઉપર ચાલે, રાખના દળ ઉપર ચાલે નહિ, તેમ ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવના
ભાન વગર પર લક્ષે જે કાંઈ પુણ્ય કરવામાં આવે તે છાર પર લીંપણ સમાન છે. સ્વભાવનું ભાન નથી એટલે
થોડા કાળમાં તે પુણ્ય પલટીને પાપ થઈ જશે. તેનું પુણ્ય લાંબો કાળ ટકશે નહિ.
તેનું નામ ધર્મ છે. આ ચૈતન્ય રત્નની પ્રતીતિ કર્યા વગર મિથ્યાદ્રષ્ટિએ ચોરાશી લાખ યોનિમાં અવતાર કર્યા છે.
ચૈતન્યસ્વભાવનો મહિમા ન આવતા, જેણે પુણ્ય–પાપને અધિકાઈ આપી, તેણે ચૈતન્યના જીવતરનું ખૂન કર્યું છે,
અને તે જ ભાવમરણ છે. ચૈતન્ય સ્વભાવને સમજ્યા વગર તે ભાવમરણ ટળે નહિ.
ઉત્તર :– અનંત કાળથી આત્માને સમજ્યો નથી એટલે શું અત્યારે ન સમજાય? શું સમજવાની તાકાત
છે? ચૂલા ઉપર પડેલું ઊનું પાણી ઊલટું થતાં તે જ અગ્નિનો નાશ કરવાની તાકાતવાળું છે. તેમ અનંતકાળથી
ઊંધી રુચિના કારણે આત્માને સમજ્યો નથી. પણ હવે જો રુચિમાં ગુલાંટ મારે તો ક્ષણમાં સમજાય તેવું છે.
બતાવાય. જેમકે– કોઈ એક માણસના નામ સંબંધીનું અજ્ઞાન તેના નામના જ્ઞાનથી ટળે છે, બીજી ગમે તેટલી
ક્રિયા કરે, ખિસ્સામાંથી કોઈને રૂપિયા આપી દે, તડકે ઊભો ઊભો સુકાઈ જાય, કે મહિનાના ઉપવાસ કરીને
રોટલા છોડી દે, પણ તે બધું સામા માણસના નામનું અજ્ઞાન ટાળવાનો ઉપાય નથી; તેમ આત્મા સંબંધી અજ્ઞાન
આત્માના જ્ઞાનની ક્રિયાથી જ ટળે છે. સરવાળામાં ભૂલ હોય તે કોઈને રૂપિયા આપી દીધે ન ટળે, પણ જ્યાં
ભૂલ થઈ હોય તેને જાણીને ટાળે તો ટળે, તેમ ચૈતન્યમાં શુભાશુભ વિકારને મૂળ સ્વરૂપ માન્યું છે, તે
સરવાળામાં ભૂલ છે, તેને બદલ હું ચૈતન્ય છું, પુણ્ય–પાપ મારા સ્વભાવમાં નથી, એમ સાચી સમજણ કરતાં તે
ભૂલ ટળે છે. અંધારું ટાળવા માટે પ્રકાશ જ ઉપાય છે; પ્રકાશ થતાં અંધારું ટળી જાય