ધર્મ અને સુખ કાંઈ જુદાં નથી. આત્મા જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી છે તેનું જીવે એક સેકંડ પણ ભાન કર્યું નથી. ધર્મ
નથી પરંતુ પોતે પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને પરમાં મમત્વભાવ અને રાગ–દ્વેષ નવાં નવાં ઊભાં કરે છે તે દુઃખ છે.
પદાર્થ પોતે સ્વભાવથી વિકૃત કે દુઃખરૂપ નહોઈ શકે; પણ પોતાના વાસ્તવિક સ્વભાવનું અજ્ઞાન હોય છે ત્યારે વિકૃતિ
અને દુઃખ તેની અવસ્થામાં થાય છે. સોનામાં કથિર છે તે સોનાનો મૂળ સ્વભાવ નથી તેથી દૂર થઈ શકે છે તેમ
પણ અવસ્થામાં થાય છે, અને તે વિકૃતિ છે. ડોકટર જે શરીરનો ભાગ ખરાબ હોય છે તેનું ઓપરેશન કરે છે કેમકે તે
ખરાબ ભાગ શરીરના મૂળ સ્વભાવમાં નથી; તેમ વિકારભાવ તે જીવના મૂળસ્વભાવમાં નથી તેથી પોતાના
ચૈતન્યરૂપ મૂળ નિર્વિકાર સ્વભાવનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણ વડે તે વિકારભાવ દૂર થાય છે. જેમ અરણીના લાકડામાં
અગ્નિ થવાનો સ્વભાવ છે તેથી તેમાંથી ભડકો થઈને લાકડાને બાળે છે તેમ આત્માનો ચૈતન્ય સ્વભાવ છે, તે પુણ્ય–
પાપને બાળી નાખનાર છે. પુણ્ય–પાપ તે મારો સ્વભાવ નથી, મારો સ્વભાવ તો પુણ્ય–પાપ રહિત ચૈતન્યમય છે–એમ
પોતાના પરમબ્રહ્મ આત્માને જાણે, કર્મથી જુદો અને પુણ્ય–પાપ રહિત એકરૂપ પોતાનો સ્વભાવ છે–એવા આત્માને
જાણે તો ધર્મ થાય. એ સિવાય બીજી કોઈ રીતે ધર્મ થાય નહિ.
ગાતો નથી, પણ પોતાને ધનની રુચિ છે તે રુચિનાં ગાણાં ગાય છે; કેમકે જેને ધનની રુચિ નથી તે ધનિકના
ગાણાં ગાતા નથી. સંસારમાં જેને પરની ભાવના છે તે માગણ–ભિખારી છે. જે ઝાઝું માગે તે મોટો માગણ અને
થોડું માગે તે નાનો માગણ. જે પર પાસે કાંઈ ન માગે પરંતુ અનંત ગુણસંપન્ન એવા પોતાના ચૈતન્ય સ્વરૂપ
આત્માની રુચિ કરે અને તેમાં ઠરે તે મોટો બાદશાહ છે. આચાર્ય ભગવાન તો કહે છે કે આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન
અને આનંદથી ભરપૂર છે તેની જેને ખબર નથી તે પરમાંથી સુખ લેવા માગે છે તેથી તે માગણ છે.
નિર્વિકાર જ્ઞાનાનંદ છું–’ એવું ભાન તેને નિરંતર વર્તે છે. ધર્મીને રુચિપૂર્વક વિકાર નથી પણ પુરુષાર્થની
નબળાઈને કારણે આસક્તિ હોય છે.
તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે?
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો.’
ચિદાનંદ છું–એવી દ્રષ્ટિ તેને નિરંતર વર્તે છે. એવું ભાન થયા પછી સ્વરૂપમાં ઠરતાં પરમાત્મદશા ને સર્વજ્ઞપદ
થાય છે. તેમના જ્ઞાનમાં આત્માનો પૂર્ણ મહિમા ભાસ્યો પરંતુ તેને વાણીનો યોગ પૂર્ણપણે કહી શકે નહિ. જેમ
તીખાં (મરી) અને મરચાંની તીખાશના