નથી કેમકે તે પદાર્થો સત્ છે, તેનું ફરવું તે તેને આધીન છે, બીજો તેમાં કાંઈ ફેરફાર કરી શકે નહિ, જડ
વસ્તુનો વેપાર આત્મા કરી શકે નહિ. અજ્ઞાની જીવ રાગ–દ્વેષનો વેપાર પોતામાં કરે છે, જ્ઞાની જ્ઞાનનો
વેપાર કરે છે. જગતના તત્ત્વો સ્વતંત્ર છે ને આત્મા તેનો દ્રષ્ટા છે. એના ભાનવિના અજ્ઞાની જીવ
સન્નેપાતીયાની જેમ બકે છે કે ‘હું આનું કરું.’ જેમ સન્નેપાતીઓ ઘડીકમાં કહે કે ‘આવો ભાઈ, આવો!’
પછી તરત જ કહે કે ‘કેમ આવ્યો? અહીં તારા બાપનું શું દાટયું છે?’ એમ આગળ પાછળના બોલવાની
તેને જરા ય સંધિ નથી, તેમ અજ્ઞાની વસ્તુ સ્વરૂપને જાણ્યા વગર જેમ તેમ બકે છે. જીવ જ્ઞાનભાવ કરે
અને કાં તો વિકારભાવ કરે, એ સિવાય પરનું કાંઈ કરી શકે નહિ. અનાદિથી મૂઢ અજ્ઞાની જીવને ‘પરનું હું
કરું’ એવો અહંકાર છે, વિષય–ભોગ–આબરૂના ભાવ તે અરૂપી પાપ વિકાર છે. અને દયા–દાન–પૂજા
ભક્તિના ભાવ તે અરૂપી પુણ્ય વિકાર છે, અજ્ઞાની તે પુણ્ય–પાપના વિકારના કર્તૃત્વમાં રોકાણો છે, પણ
વિકાર રહિત જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા છે તેને તે જાણતો નથી. અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ શુદ્ધ આત્માનું
સાચું જ્ઞાન કર્યું નથી. જેમ બીજ ઊગી તે પૂર્ણિમા થાય જ, તેમ એક સેકંડ માત્ર જો શુદ્ધ આત્માનું સાચું
જ્ઞાન કરે તો સદ્બોધરૂપી ચંદ્રમા ઊગે અને પૂર્ણતા થાય જ.
ચૈતન્ય તો મનના સંકલ્પ–વિકલ્પથી પેલે પાર છે, તે બધાને જાણનાર છે. પરની અવસ્થા તેના સ્વતંત્ર કારણે
થાય છે, છતાં મારા કારણે થાય છે–એમ અજ્ઞાની માને છે તે તેનો ભ્રમ છે. આત્મામાં તો દ્રષ્ટાપણું છે; શરીર
અને આત્મા ભિન્ન પદાર્થ છે, બંનેના સ્વભાવ ભિન્ન છે, છતાં એક બીજાનું કાંઈ કરે એમ માન્યું તેણે બે તત્ત્વો
સ્વતંત્ર ન માન્યા. જે પદાર્થો બિલકુલ ન હોય તે નવા ઉત્પન્ન થાય નહિ, ને જે પદાર્થ હોય તે સર્વથા નષ્ટ થાય
નહિ, પણ જે પદાર્થ હોય તે પોતે સ્વભાવથી જ બદલ્યા કરે છે. શરીરની અવસ્થા બદલે તે આત્માનું કાર્ય નથી.
જગતના જડ ને ચૈતન્ય પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન છે, તેમાં રૂપાંતર થઈને જે જે અવસ્થા થાય તે તે તેનું કાર્ય છે, ને તે
પદાર્થ તેનો કર્તા છે. પરથી જુદો પોતાનો સ્વભાવ છે, તેને જીવ જાણે તો જુદાઈ (–મુક્તિ) થયા વિના રહે
નહિ.
રમણતારૂપ ચારિત્ર પ્રગટે. પણ તે ચૈતન્ય મૂર્તિ આત્મા કેમ જણાય? કોઈ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રદ્વારા કે પુણ્ય–પાપ
દ્વારા તે જણાય તેવો નથી, જો તે પરથી જણાતો હોય તો તેની સ્વતંત્રતા રહેતી નથી, તે પોતે પોતાના જ્ઞાનથી
જણાય છે. અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ પરથી ભિન્ન ચૈતન્યનો વિવેક જીવે કર્યો નથી, જો એક ક્ષણ પણ એવું
ભેદજ્ઞાન એટલે કે સાચી સમજણ પ્રગટ કરે તો મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.
વગરનો જે નિર્મળાનંદ ચૈતન્ય સ્વભાવ ત્રિકાળ છે તેની પ્રીતિ નથી. નિર્વિકાર ચૈતન્ય સ્વભાવ છે તે વિકાર
દ્વારા જણાતો નથી. નિર્વિકાર સ્વભાવના ભાનમાં જ્ઞાની વિકારના કર્તા થતા નથી, વિકાર થાય તેને તે ઈષ્ટ
માનતા નથી, તેથી તે તેના કર્તા નથી.