: ચૈત્ર : ૨૦૦૬ : આત્મધર્મ : ૧૦૫ :
પદાર્થ છે. તેને પર પદાર્થનો આશ્રય માનવો તે ભયંકર ભાવમરણ છે. જ્ઞાની પુરુષો જગતના જીવોને સંબોધીને
કહે છે કે, ‘અરે જીવો! ક્ષણે ક્ષણે થતા એવા ભાવ–મરણોમાં તમે કાં રાચિ રહો છો!’
ભવનો નાશ કરવાની તે ભાવના અથવા સમાધિની ભાવના શ્રીમદ્ને અહીં આ રાજકોટમાં આજે (ચૈત્ર
વદ પાંચમે) પૂરી થઈ, એટલે કે તેમનું સમાધિ–મૃત્યુ અહીં રાજકોટમાં આજે થયું હતું.
ભવના અંતનો ઉપાય એક માત્ર આત્માની સાચી ઓળખાણ કરવી તે છે. આ જ આત્માને તરવાનો
ઉપાય છે. આ જ પંથે અનંત આત્માઓ ભૂતકાળમાં તર્યા છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ આ જ ઉપાયથી તરશે.
શ્રીમદ્ અંતરથી ઘણા ઉદાસીન હતા. મુંબઈ જેવા પ્રવૃત્તિવાળા શહેરમાં રહેવા છતાં મુંબઈને ‘મોહમયી
નગરી’ની ઉપમા આપીને, તેને ઉપાધિમય કહીને, વ્યાપાર આદિની ઉપાધિમાં જોડાવાનો નકાર કરતા હતા;
એટલે કે ઉપાધિમય ભાવથી નિવૃત્તિની ભાવના ભાવતા હતા.
આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ રહિત આત્માની સમાધિની વાત બધા જીવો સમજી શકે એમ છે. આઠ વર્ષના
બાળકો પણ આત્માની સાચી ઓળખાણ અને સમાધિ પ્રગટ કરી શકે છે.
શ્રીમદ્દે ૨૯માં વર્ષમાં આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર બનાવ્યું છે. તેની પહેલી કડીમાં કહ્યું છે કે :
‘જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના, પામ્યો દુઃખ અનંત;
સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.’
આત્મસિદ્ધિમાં પ્રથમ જ કહ્યું છે કે : જીવ પોતાનું સાચું સ્વરૂપ સમજ્યા વિના અનંત દુઃખ પામ્યો; પરંતુ
ત્યાં, ‘જીવે પરોપકાર ન કર્યો, કુટુંબનું ભલુ ન કર્યું, પર જીવોની દયા ન પાળી, જાત્રા, પૂજા, ઓળી કે આંબેલ ન
કર્યા માટે તે દુઃખ પામ્યો’ એમ ન કહ્યું; કારણ કે જીવે તે બધું અનંતવાર કર્યું છે, માત્ર એક પોતાનું સાચું સ્વરૂપ
જ નથી સમજ્યો, અને તેથી અનંતકાળથી અજ્ઞાનને લીધે અનંતુ દુઃખ પામ્યો છે. માટે જે જીવ શરીર અને રાગ
આદિ વિકારી ભાવોથી રહિત પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજે તેને દુઃખ મટવાનો આ ઉપાય કહેવાય છે. જેઓને
સમજવાની રુચિ નથી તેઓ તો સંસારમાં એમ ને એમ રહેવાના છે.
જીવ પોતાના સ્વરૂપની સાચી સમજણ વિના અનંત દુઃખ પામ્યો. ત્યાં, અનંત એટલે કાળ ક્રમે અનંત
દુઃખ પામ્યો એમ નહિ; પરંતુ અનંત પર પદાર્થોથી ભિન્ન અનંત જ્ઞાનદર્શનરૂપ, અનંત નિરાકુળ આનંદ
સ્વભાવરૂપ સુખ સ્વભાવનો, પોતાના સ્વરૂપના અજ્ઞાનને લીધે વર્તમાન અવસ્થામાં નકાર કરીને અનંત
અનાકુળ સ્વભાવથી વિપરીત દશા ઊભી કરી તે જ વર્તમાન એક સમયના પર્યાયમાં અનંતું દુઃખ છે. આમ
સમય સમય કરતાં અનંત કાળથી જીવ દુઃખ દશા ભોગવે છે. પણ આત્માની સાચી સમજણથી તે દુઃખ નાશ
પામે છે. તેથી કહ્યું કે–
‘સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.’
જેમની પાસેથી સ્વરૂપની યથાર્થ સમજણ પ્રાપ્ત થઈ એવા ગુરુનો અહીં વિનય કર્યો છે. આ ભવમાં
શ્રીમદ્ને પોતાને ગુરુ મળ્યા નથી, પણ પૂર્વના સ્મરણમાં જે ગુરુ હતા તેમનો બહુમાનપૂર્વક વિનય કરીને આ
પ્રથમ શ્લોક કર્યો છે. આત્મસિદ્ધિ પૂર્ણ કરતાં છેલ્લે લખ્યું છે કે–
‘દેહ છતાં જેની દશા, વર્તે દેહાતીત,
તે જ્ઞાનીનાં ચરણમાં હો વંદન અગણિત,’
લોકો તત્ત્વનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે નહિ અને ઉપરથી જ્ઞાની જેવી ભાષા કરે એમાં સત્ય નથી. તળાવમાં
મધ્યની અને કાંઠાની સપાટી બહારથી તો સરખી લાગે, પરંતુ વાંસડા વડે તેની ઊંડાઈ જોવામાં આવે તો કાંઠે
ચાર આંગળ પાણી ઊંડું હોય અને મધ્યમાં બે, ચાર માથોડાં પાણી ઊંડું હોય એ પ્રમાણે જેને તત્ત્વનો વાસ્તવિક
ખ્યાલ નથી તેને ઉપરથી તો એમ જ લાગે કે બધા ય ઉપદેશકો આત્માની વાત કરે છે; પરંતુ જો તત્ત્વના મૂળમાં
જઈને ઊંડાણથી ગંભીરતાપૂર્વક તેનો વાસ્તવિક અભ્યાસ કરે તો તેને વીતરાગ માર્ગ અને બીજા–ધર્મના
નામના–ઉપદેશકો વચ્ચે ઉગમણા–આથમણા જેટલો તફાવત લાગે. જીવનું ખરું સ્વરૂપ શું? વિકારનું સ્વરૂપ શું?
વિકારનું કારણ કોણ? –કર્મ, પર પદાર્થો કે આત્માની ભૂલ? તેને ટાળવાનો ઉપાય શો? વિકાર રહિત મોક્ષનું
સ્વરૂપ શું? વગેરે તત્ત્વનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઘણું ગહન છે. તેને બરોબર સમજવું જોઈએ.