ગાથા–૧૮
: ૧૧૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૦૦૬ :
(૧૩૫) સ્વશ્રયભવ ત જ સમ્યગ્દશન છ. : – ધ્યાન એટલે સ્વરૂપનો આશ્રય; જેટલો સ્વાશ્રયભાવ તેટલો
મોક્ષમાર્ગ; ને જેટલો પરાશ્રયભાવ તેટલો બંધમાર્ગ. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે સ્વાશ્રયભાવ જ છે.
પ્રશ્ર :– જ્યારે સ્વાશ્રય કરે ત્યારે સમ્યગ્દર્શન થાય, કે જ્યારે સમ્યગ્દર્શન થાય ત્યારે સ્વાશ્રય પ્રગટે?
ઉત્તર :– જે પર્યાયે સ્વાશ્રય કર્યો તે પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે. તેથી તેમાં પહેલાંં–પછી એવા ભેદ નથી.
પર્યાય સ્વાશ્રયમાં ઢળી તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. સ્વાશ્રય પર્યાય અને સમ્યગ્દર્શન જુદાં નથી. ત્રિકાળસ્વભાવના
આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગ છે. ।૧૭।
(૧૩૬) પરમાત્મસ્વભાવ કેવો છે : – આત્માનો ત્રિકાળસ્વભાવ કેવો છે તે વિશેષ વર્ણવે છે –
जो णिय भाउ ण परिहरइ जो पर भाव ण लेइ।
जाणइ सयलु वि णिच्चु पर सो सिउ संतु हवेइ।। १८।।
ભાવાર્થ :– જે પરમાત્મસ્વભાવ છે તે પોતાના સ્વભાવને કદી છોડતો નથી, ને પરભાવને કદી લેતો
નથી; પણ સદાય સર્વનો માત્ર જાણનાર છે, તે જ શિવસ્વરૂપ તથા શાંતસ્વરૂપ છે.
(૧૩૭) નજસ્વભવન અશ્રય કર. : – આત્મામાં વકિારી અવસ્થા અનાદથિી હોવા છતાં ત્રકિાળી
પરમાત્મશક્તિ કદી છૂટી ગઈ નથી. સ્વભાવ ત્રિકાળ એવો ને એવો છે. આત્માની પરમાત્મશક્તિ ત્રિકાળ
પૂરેપૂરી છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ, તું મુંઝા નહિ, તારો ત્રિકાળસ્વભાવ નાશ પામી ગયો નથી. તારા
નિજસ્વભાવનો કદી પણ નાશ થતો નથી, પણ સદાય એવો ને એવો પૂરેપૂરો છે, માટે આનંદથી તેનો આશ્રય
કર, તેનું ધ્યાન કર.
(૧૩૮) ઉદ્ધત્ત સ્વભાવ અને તેને સ્વીકારનાર પયાર્ય : – જિનેન્દ્રદેવના ૧૦૦૮ નામોમાં એક ‘ઉદ્ધત્ત’ એવું
નામ આવે છે, એટલે કે હે જિનેશ! જગતના અંનત જીવોમાંથી કોઈને પણ આપે ગણકાર્યા નહિ, ભક્તોની પણ
દરકાર કરી નહિ, ને ઉદ્ધત થઈને કેવળજ્ઞાન પામી મુક્ત થયા. તેમ આત્માનો ત્રિકાળ સ્વભાવ કદી કોઈની
દરકાર કરતો નથી, વિકાર રહિત શુદ્ધ છે. સ્વભાવ ત્રિકાળ શુદ્ધ છે, પણ તે શુદ્ધસ્વભાવને માને છે કોણ? તેને
માનનારી તો પર્યાય છે. તે પર્યાય નિર્મળ થાય છે. દ્રવ્ય–ગુણ ત્રિકાળ શુદ્ધ છે, ઉદ્ધત છે, ત્રિકાળ સ્વભાવમાં કદી
વિકારનું ગ્રહણ થતું જ નથી. એવી જે શુદ્ધદ્રવ્યની દ્રષ્ટિ તે કોઈ વિકારને સ્વીકારતી નથી. ત્રણકાળમાં મારા
સ્વરૂપમાં મેં વિકારનું ગ્રહણ જ કર્યું નથી–એમ પર્યાયમાં પ્રતીતિ કરે છે.
(૧૩૯) ભગવાનપણું અને પામરપણું : – ‘હું ત્રિકાળ ભગવાન જ છું, મારા સ્વભાવમાં પામરતા નથી’–આવી
સ્વભાવદ્રષ્ટિ તે જ ધર્મ છે. અજ્ઞાનીને પોતાનું ભગવાનપણું પ્રતીતમાં બેસતું નથી, પણ પામરતા જ ભાસે છે, એ
પર્યાયદ્રષ્ટિ છે; એવી પામરતાની દ્રષ્ટિ તો અનાદિથી છે, ને તેથી જ મિથ્યાત્વ છે, પણ પર્યાયમાં પામરતા હોવા
છતાં ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તેનો સ્વીકાર નથી. ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વભાવનું કામ તો જાણવા– દેખવાનું જ
છે. એવો શાંતસ્વરૂપ ત્રિકાળમુક્ત આત્મા છે તેનું જ ધ્યાન કરવું યોગ્ય છે.
(૧૪૦) ‘િસદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’ અેવી અોળખાણનું ફળ. : – આત્માનો સ્વભાવ ત્રિકાળ પરમાત્મારૂપ જ
છે, સદા સિદ્ધસમાન જ છે. નાટક સમયસાર (પૃ. ૧૨) માં પં. શ્રી બનારસીદાસજી કહે છે કે–
चेतनरूप अनूप अमूरति, सिद्ध समान सदा पद मेरो।
मोहमहातम आतम अंग, कियौ परसंग महा तम धेरौ।
ग्यानकला उपजी अब मोहि, कहौं गुननाटक आगम केरौ।
जा सु प्रसाद सधै सिवमारग, वेगि मिटे भव वास बसेरो।। ११।।
ભાવાર્થ :– આમાં પહેલાંં તો પોતાનો ત્રિકાળી સિદ્ધસમાન સ્વભાવ સ્થાપીને પછી તે સ્વભાવની દ્રષ્ટિનું
ફળ બતાવ્યું છે; દ્રવ્યદ્રષ્ટિ અને પર્યાયદ્રષ્ટિ બંનેનું કથન તેમાં આવી જાય છે. તેમાં કહે છે કે, મારું સ્વરૂપ સદૈવ
ચૈતન્યરૂપ, ઉપમારહિત અને અમૂર્ત સિદ્ધસમાન છે; હું ત્રિકાળ સિદ્ધ છું. સ્વભાવ તો ત્રિકાળ આવો જ છે પરંતુ,–
અત્યાર સુધી પર્યાયમાં તેને ભૂલીને મોહથી આચ્છાદિત અંધ–અજ્ઞાની થઈ રહ્યો હતો. પણ હવે ત્રિકાળ
સિદ્ધસ્વભાવ છે એના આશ્રયે મને જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ થઈ છે તેથી હું નાટક–સમયસાર ગ્રંથ કહું છું! અર્થાત્
આત્માનો સ્વભાવ વર્ણવું છું, જેના પ્રસાદથી (–પરમાત્મસ્વભાવના પ્રસાદથી) મોક્ષમાર્ગની સિદ્ધિ