આ મારો આત્મા છેે એમ ન માનતાં વિપરીત માન્યતાથી તથા રાગાદિ ભાવોથી આત્માનું કલ્યાણ થાય એવી
માન્યતા તે ભાવનિદ્રા છે. આ ભાવનિદ્રા રહિત આત્માનું ત્રિકાળી જાગૃત–જાણનાર–દેખનાર સ્વરૂપ જેવું છે તેવું
બરાબર સમજવું તે ભાવનિદ્રા ટાળીને સ્વભાવમાં જાગૃત થવાનો ઉપાય છે. તે જ કલ્યાણ તથા આત્મહિતનો
માર્ગ છે.
વર્તમાન ક્ષણ સુધી આવ્યા છે. કોઈ આત્મા ભવિષ્યની ક્ષણમાં વર્તમાન પહોંચી ગયો નથી. માટે કોઈ નાનું મોટું
નથી. જે કાંઈ નાના મોટાનો ભેદ લોકો વડે માનવામાં આવે છે તે માત્ર શરીરનાં હાડકાં તથા ચરબીની પુષ્ટિ
તથા કૃશતાની અપેક્ષાએ છે. શરીર પુષ્ટ હોય, શરીરમાં ચરબીના ખૂબ રજકણો હોય તેને લોકો જુવાન માને છે.
શરીર કૃશ હોય–ચરબી ઘટી ગઈ હોય, ચામડીમાં લીલરી પડી ગઈ હોય તેનેે લોકો વૃદ્ધ માને છે, પણ તેમાં
આત્મા કોઈ નાનો મોટો નથી. કોઈ પાંચ પચીશ વર્ષ પહેલાંં આ શરીરમાં આવ્યો અને કોઈ પાંચ પચીશ વર્ષ
પછી આ શરીરમાં આવ્યો તેથી આ વર્તમાન શરીરમાં આવવાની અપેક્ષાએ નાના મોટાના ભેદ કહેવાય છે. માટે
કોઈ આત્મા નાનો મોટો નથી; તેથી બધા આત્મા પોતાના સ્વભાવને સમજી શકે છે અને અનાદિથી ચાલી
આવતી ભાવનિદ્રાને ટાળી શકે છે.
થાય એવી માન્યતા તેને પણ ભાવનિદ્રા તથા ભાવમરણ કહ્યાં છે.
તેમના ભાઈ, મનસુખભાઈ, તેમના માતા તથા તેમના બનેવી વગેરે કુટુંબીજનો ઓરડા બહાર બેઠા હતા. તેમણે
છેલ્લે મનસુખભાઈને કહ્યું હતું કે ભાઈ મનસુખ મને કોઈ બોલાવશો નહિ, હું મારા આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થાઉં
છું. એ પ્રમાણે શ્રીમદે શરીરાદિથી ભિન્ન આત્માના સ્વભાવના ભાનપૂર્વક અંતર લીનતારૂપ સમાધિપૂર્વક–અંતર
સ્વભાવની આનંદદશામાં દેહ છોડ્યો. આવા મરણને સમાધિમરણ કહે છે.
મરણ એટલે કે આત્માની અંતરશાંતિપૂર્વક દેહનું છૂટવું થયું. શ્રીમદ્દે અંદર આત્મ સ્વભાવની ઓળખાણ તથા
સ્વભાવની શાંતિ પોતાના આત્મામાંથી પ્રગટ કરી હતી. તેમણે બહારમાં કાંઈ કર્યું ન હતું. તેઓ ગૃહસ્થ હતા.
બાયડી, છોકરા, વેપાર, ધંધો વગેરે હતા. બહારમાં અનેક સંયોગોની નજીકમાં હોવા છતાં તેનાથી ભિન્ન
આત્માનું ભાન તેમને હતું, તેથી તેમને અંતર સમાધિ અને શાંતિ હતી. વળી દાન દયાદિ ભાવો રાગ છે, વિકાર
છે, તેના તરફ વલણની લાગણીથી જીવને આકુળતા થાય છે, અસમાધિ થાય છે. અને પર પદાર્થનું ગ્રહણ–ત્યાગ
કરી શકાતું જ નથી, કેમકે ભિન્ન હયાતી ધરાવતી ચીજ પોતાથી સ્વયં વર્તી રહી છે, તેનું પરસત્તા દ્વારા ગ્રહણ–
ત્યાગ થઈ શકે નહિ. જો પરસત્તા દ્વારા પરસત્તાનાં ગ્રહણ–ત્યાગ થાય તો તેની ભિન્ન સત્તા હયાતીરૂપ ન રહેતાં
તેનો નાશ થાય, પણ એમ કદી બનતું નથી. આવું અપૂર્વ ભેદવિજ્ઞાન શ્રીમદ્ને હતું. પૂર્વના સંસ્કાર તથા અપૂર્વ
વર્તમાન પુરુષાર્થ દ્વારા તેમને આવું આત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન થયું હતું. પૂર્વના સંસ્કાર હોય પણ વર્તમાને તે
સંસ્કારનું સ્મરણ કરી ચાલુ રાખવા તે વર્તમાન નવો પુરુષાર્થ છે. તે વર્તમાન નવા પુરુષાર્થ વડે ‘હું આત્મા
ત્રિકાળી ચૈતન્ય જાણનાર દેખનાર છું. દેહ, વાણી તથા રાગાદિ દોષોથી રહિત જુદો છું.’ એવું ભાન તેમને હતું.
અને આવું આત્માનું યથાર્થ ભાન–સાચી સમજણ કરવી તે અપૂર્વ નવું–અનાદિથી નહિ કરેલું–કરવાનું છે. આ
સિવાય જગતમાં બીજું કાંઈ અપૂર્વ નથી.