નથી, તેને આત્માનું અજ્ઞાન હોવાથી ભાવમરણ સમયે સમયે થયા જ કરે છે.
ભગવાન કહેતા નથી તે તો બાળમરણ છે. તેના ફળમાં જીવ કાગડા–કૂતરા વગેરે તિર્યંચ આદિ ચારે ગતિમાં
રખડે છે.
આધિ છે. રોગ એટલે શરીરમાં તાવ આવવો, ગૂમડાં, ભગંદર વગેરેને વ્યાધિ કહે છે. રોગ–નીરોગ લોકોની
કલ્પના છે. ખરેખર તો શરીરના પરમાણુની તે કાળે તેવી દશા થવાને યોગ્ય હોય છે તેથી તે ઉષ્ણ અથવા
સડવારૂપ પરિણમે છે. લોકો પોતાની કલ્પના અનુસાર શરીર ઠંડું હોય, અવયવો ઠીક હોય, શરીર પુષ્ટ હોય તેને
નીરોગપણું માને છે. જ્યારે તેની કલ્પનાથી બીજા પ્રકારે શરીરનું પરિણમન હોય ત્યારે તેને તે રોગ કહે છે.
ખરેખર પરમાણુમાં રોગ–નીરોગ એવાં નામ લખ્યા નથી. રોગ સંબંધી જીવની આકુળતા, દુઃખ ને વ્યાધિ કહેવાય
છે. અને સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, લક્ષ્મી, આબરૂ વગેરે બાહ્ય સંયોગો પ્રત્યેની જીવની મમતાને ઉપાધિ કહે છે.
પદાર્થો તથા રાગાદિ વિકારી ભાવો મારું સ્વરૂપ નથી, એવી આત્માની સાચી સમજણ કરીને ‘આ હું આત્મા
જ્ઞાન અને નિરાકુળ સુખસ્વભાવ જ છું’ એમ રાગથી–વિકલ્પથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવો
તે પ્રથમ સમ્યગ્દર્શનરૂપ સમાધિ છે. આ જ ધર્મનો પ્રથમ એકડો છે. આવા આત્માના ભાન અને અનુભવ
સહિત, દેહ છૂટે તેને વીતરાગ સર્વજ્ઞદેવ સમાધિ–મરણ કહે છે. ભગવાને પંડિતમરણનું સ્વરૂપ આવું બતાવ્યું છે.
પુણ્ય, દયા, દાન, હિંસા આદિના ભાવો રાગ એટલે આકુળતાનું તોફાન હોવાથી તેઓ આંધિ છે. તેનાથી ભિન્ન
પોતાના ત્રિકાળી સ્વભાવને ઓળખીને તે રાગાદિથી પાર થવું તે આધિથી છૂટવાનો ઉપાય છે, આધિથી વિરુદ્ધ
સમાધિ છે.
બાંધ્યા હોય, તેના હાથ ફરતા પંદર આંટા દીધા હોય, પરંતુ તે પુરુષે પ્રયત્નથી સળવળ સળવળ કરીને તે
દોરડાને ઢીલું કરી પાંચ આંટા ઉખેળી નાખ્યા, પાંચ આંટા ઊખળ્યા ત્યાં ત્યાર પછીના બીજા પાંચ આંટા ઢીલા
પડી ગયા અને છેલ્લા પાંચ આંટા હજુ સહેજ કઠણ છે, પણ તેને અંતર ખાતરી થઈ ગઈ કે હમણાં આ બીજા
પાંચ આંટાને ઉખેળી છેલ્લા પાંચ આંટાને ઢીલા કરી આખું ય બંધન કાઢી નાખીશ. આવી ખાતરી તેને પ્રથમથી
જ આવી જાય છે. તેમ આત્મસ્વભાવની અંતઃરુચિ વડે જીવે સાચી ઓળખાણ કરી ત્યાં દેહાદિ તથા પુણ્ય–પાપના
ભાવો મારા છે એવી અજ્ઞાન માન્યતારૂપ બંધન પ્રથમ જ ફડાક દઈને તૂટી ગયું. તે સાચી માન્યતા થતા વેત જ–
બંધનો એક ભાગ છૂટતાં જ રાગ–દ્વેષ આદિ ઢીલા થઈ ગયા. હજુ અસ્થિરતા છે, રાગ છે, સાક્ષાત્ શ્રેણિ અને
કેવળજ્ઞાનનો પુરુષાર્થ નથી ઊપડતો, એટલો છેલ્લો ભાગ સહેજ કઠણ છે, પરંતુ સ્વભાવના પુરુષાર્થ વડે
અલ્પકાળમાં આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થઈ રાગ–દ્વેષને ટાળી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીશ. અસ્થિરતારૂપ બંધનને તોડીને
હું થોડા કાળમાં પૂર્ણ પરમાત્મપદને પામીશ એવી ખાતરી અંતરથી પોતાના આત્માની સાક્ષીએ, જ્ઞાનીને થયા
વગર રહેતી નથી. માટે આત્મા ધર્મ કરે અને અંતરથી ભવછૂટકારાનો નાદ ન આવે એમ બને જ નહિ. પરંતુ તે
ધર્મ કેવો?