: વૈશાખ : ૨૦૦૬ : આત્મધર્મ : ૧૨૯ :
વર સ. ૨૪૭૩ ભદરવ સદ ૧૨ (૧) દસલક્ષણ પવન ઉત્તમ ત્યગ દન (૮)
[૧૫૧] ઉત્તમ ત્યાગ ધમર્ અને તેનું ફળ : – આજે ઉત્તમ ત્યાગ ધર્મનો દિવસ છે; ઉત્તમ ત્યાગ તે સમ્યક્ચારિત્રનો
પ્રકાર છે, ને એ ચારિત્રનું ફળ પરમાત્મદશા છે. દસે પ્રકારના ઉત્તમ ધર્મો છે તે સમ્યક્ચારિત્રના જ પ્રકાર છે, અને
સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ તે હોય છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને તે કોઈ ધર્મ હોતા નથી.
[૧૫૨] શુદ્ધાત્માના ધ્યાનથી સમ્યગ્દશર્નાિદ પ્રગટે છે : – અનાદિકાળથી કદી નહિ પ્રગટેલ એવું અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન
કેમ પ્રગટે તેનું અહીં વર્ણન ચાલે છે. ત્રિકાળ મુક્ત આત્મ–સ્વભાવ છે; તેને પુણ્ય–પાપ નથી, હર્ષ–શોકના ભાવ તેનામાં
નથી અને ક્ષુધાદિ કોઈ દોષ નથી. એવો નિજશુદ્ધાત્મા છે, તેને હે પ્રભાકરભટ્ટ! તું જાણ, અને તેનો અનુભવ કર. જે
વીતરાગી નિરંજન સ્વભાવ છે તે જ ઉપાદેય છે, તે જ ધ્યાવવા યોગ્ય છે. એના ધ્યાનથી જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે, ને
એના ધ્યાનથી જ સમ્યક્ચારિત્ર તથા પરમાત્મદશા પ્રગટે છે.
[૧૫૩] શુદ્ધાત્મધ્યાન જ ઉપાદેય છે, વ્યવહારધ્યાન હેય છે : – જ્ઞાનાર્ણવ વગેરે શાસ્ત્રોમાં વ્યવહારધ્યાનના ઘણા
પ્રકારોનું વર્ણન છે, તે બધા પ્રકાર પર તરફના વિકલ્પોથી ખસીને અંદર વળવા માટે છે. પણ અહીં સૂત્રકાર કહે છે કે
શુદ્ધાત્મ–સ્વરૂપના ધ્યાનમાં તે સર્વેનો નિષેધ છે. શાસ્ત્રમાં વ્યવહારધ્યાનના જેટલા પ્રકાર વર્ણવ્યા છે તે બધાય
શુભવિકલ્પ છે. પહેલાંં વ્યવહારધ્યાનના બધા પ્રકારો કરી લ્યે અને ત્યાર પછી જ શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન જામે–એવું નથી.
વ્યવહારના કોઈ પણ વિકલ્પ વડે શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન થતું નથી, શુદ્ધાત્માના ધ્યાનમાં તે બધાનો અભાવ છે; જેટલા
વ્યવહારધ્યાનના પ્રકારો વર્ણવ્યા છે તે બધાય, શુદ્ધાત્માના ધ્યાન પહેલાંં જે વિકલ્પ વર્તતો હોય તેનું જ્ઞાન કરાવવા માટે
છે. ગૃહસ્થ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ ધ્યાન કરવા બેસે ત્યારે જો વેપારાદિના વિકલ્પો આવતાં હોય તો તે ખસેડવા માટે અને
ચિત્તની એકાગ્રતા માટે પ્રથમ એમ વ્યવહારધ્યાન ચિંતવે કે ‘મારા અંતરમાં એક મોટું કમળ છે, ને તેમાં અરિહંત
ભગવાન બિરાજે છે, તેમનો દિવ્યધ્વનિ છૂટે છે, તે સાંભળીને હું સમ્યગ્જ્ઞાન પામું છું, ને પછી સ્વરૂપનું ધ્યાન કરતાં
કરતાં મને કેવળજ્ઞાન થાય છે, તથા ચાર અઘાતિ કર્મનો પણ નાશ થઈને હું સિદ્ધ થઉં છું.’ આવા પ્રકારના વિકલ્પો
પહેલાંં આવે, પણ તે વિકલ્પ તો રાગ છે, તેને જ્ઞાનીઓ ધ્યાન માનતા નથી. ચૈતન્યની એકાગ્રતા વડે તે વિકલ્પને પણ
તોડી નાંખીને, એકલા ચૈતન્યના આનંદનો અનુભવ રહી જાય તે જ ધ્યાન છે, ને તે જ કર્તવ્ય છે. ।। ૧૯,૨૦,૨૧।।
[૧૫૪] શુદ્ધાત્મા કેવો છે? : – શુદ્ધાત્માના સ્વભાવમાં ધારણા, યંત્ર, મંત્ર, જાપ, વગેરેનો પણ નિષેધ છે એમ હવેની
ગાથામાં કહે છે–
(ગાથા – ૨)
जासु ण धारणु धेउ ण वि जासु ण जंतु ण मंतु।
जासु ण मंडलु मुद्द ण वि सो मुणि देउ अणंतु।। २२।।
ભાવાર્થ :– જે પરમાત્માને કુંભક વગેરે ધારણાઓ નથી, પ્રતિમા વગેરે ધ્યેય નથી, અક્ષરોની રચના વગેરેરૂપ
યંત્રો નથી, મંત્રો નથી, તથા વાયુમંડળ વગેરે નથી અને દ્રવ્યાર્થિકનયથી જે અવિનાશી અનંત જ્ઞાનાદિસ્વરૂપ છે તેને
પરમાત્મદેવ જાણો. દ્રવ્યાર્થિકનયથી આત્મામાં ધ્યાન પણ નથી, કેમકે ધ્યાન પણ પર્યાય છે.
[૧૫] શુદ્ધાત્માનો અનુભવ કરવાની પ્રેરણા : – અહીં, શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનો અનુભવ કરવા માટે તેનાથી વિરુદ્ધ એવા
ચાર પ્રકારોનો ત્યાગ કરવાનું કહે છે.
૧. અતીન્દ્રિય આત્મિક સુખના સ્વાદથી વિપરીત એવાં જે જિહ્વાઈન્દ્રિયના વિષય તેને (રસગૃદ્ધિને) જીતીને,
૨. નિર્મોહ શુદ્ધસ્વભાવથી વિપરીત એવા મોહભાવને છોડીને,
૩. વીતરાગી સહજઆનંદ પરમ સમરસીભાવ સુખરૂપી રસના અનુભવના જે શત્રુ એવા નવ પ્રકારના કુશીલને
છોડીને, અને–
૪. નિર્વિકલ્પ આત્મસમાધિના ઘાતક એવા મનના સંકલ્પ–વિકલ્પોને છોડીને, હે પ્રભાકરભટ્ટ! તું શુદ્ધાત્માનો
અનુભવ કર.
૧. પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયોમાં રસ મુખ્ય છે, ૨. બધા વિકાર–ભાવમાં મોહ મુખ્ય છે, ૩. પાંચ અવ્રતમાં અબ્રહ્મ
મુખ્ય છે અને, ૪. અસમાધિનું કારણ સંકલ્પ–વિકલ્પ છે, તેથી તે ચારે છોડાવ્યા છે. ત્યાં ‘રસ’ કહેતાં તેમાં સ્પર્શાદિ બધા
વિષયો પણ આવી જાય છે, ‘મોહ’ કહેતાં તેમાં બીજા સર્વ વિકારભાવો આવી જાય છે, ‘અબ્રહ્મ’ કહેતાં તેમાં હિંસાદિ
અવ્રત આવી જાય છે, અને ‘સંકલ્પ–વિકલ્પ’ કહેતાં તેમાં સર્વે શુભાશુભ ભાવો આવી જાય છે. એ ચારથી વિરુદ્ધપણે
આત્માના સ્વભાવમાં ૧–અતીન્દ્રિય આત્મિક સુખનો રસ શ્રેષ્ઠ છે, ૨–મોહરહિત શુદ્ધસ્વભાવ છે, ૩–સહજ પરમાનંદમય
વીતરાગી ભાવરૂપ શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વભાવ છે, અને ૪–સહજ નિર્વિકલ્પ પરમ સમાધિરૂપ સ્વભાવ છે. માટે ઈન્દ્રિયોના વિષયોની
તથા વિકારની રુચિ છોડીને–એટલે કે અતીન્દ્રિય ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ કરીને તેનો અનુભવ કર. –એમ શ્રી ગુરુઓનો
ઉપદેશ છે. અહીં ભેદથી ચાર પ્રકાર પાડીને વિશેષપણે સમજાવ્યું છે; ખરેખર તો જીવ જ્યારે પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપને
અનુભવે ત્યારે ઉપર્યુક્ત ચારે પ્રકારોનો તેને અભાવ હોય જ છે.