Atmadharma magazine - Ank 079 (Original language). Page: 9.

: ૧૨૮ : આત્મધર્મ : વૈશાખ : ૨૦૦૬ :

મહિમા કર. અને દેખેલા, સાંભળેલા કે અનુભવેલા એવા સર્વ ભોગની ઈચ્છારૂપ બધાય વિભાવપરિણામને છોડીને

પોતાના શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિમાં સ્થિર થા.

[૧૪૯] અાત્મા પરને જાણે તે વ્યવહારનય, ને પરનું કરે અેમ માનવું તે િમથ્યાનય : – આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે,

તે જ્ઞાન પરને જાણે છે એમ કહેવું તે પણ વ્યવહારનય છે. પર સાથે જાણવાનો સબંધ તે વ્યવહારનય છે, તો પછી પર

સાથે કર્તાપણું માનવું તે તો ક્યાં રહ્યું? આત્માને પરનો કર્તા માનવો તે તો મિથ્યાનય છે. કોઈ કહે કે–વ્યવહારનયે એમ

બોલાય તો ખરું ને? તેનું સમાધાન :– પહેલી જ વાત તો એ છે કે બોલવાની ક્રિયા જડની છે, બોલવાની ક્રિયા
આત્માની છે જ નહિ, તો પછી ‘આમ બોલાય ને?’ એ માન્યતા જ ખોટી છે. તેવી જ રીતે લખવાની ક્રિયા પણ જડની

છે. પણ જ્યારે તે બોલવાની કે લખવાની ક્રિયા થઈ તે વખતે આત્માને કેવો રાગ હતો તેનું જ્ઞાન કરવું તે વ્યવહારનય
છે. પણ ‘વ્યવહારનયે અમુક પ્રકારે બોલાય’ એમ માને તો તેનો અર્થ એ થયો કે જડ શબ્દોનો કર્તા આત્મા

વ્યવહારનયે છે, –એ માન્યતા તે મિથ્યાનય જ છે.

[૧૫૦] જ્ઞાની શું કરે છે તે કોણ જાણે? : – આત્મા પરનું કરી શકતો નથી એમ જ્ઞાની જાણે છે, છતાં ‘હું બોલું’ ઈત્યાદિ

વિકલ્પ જ્ઞાનીને પણ કેમ થાય છે–એવો ઘણાને પ્રશ્ન ઊઠે છે. આ પ્રશ્ન અને તેનું સમાધાન બરાબર સમજવાની જરૂર છે.

પ્રશ્ન :– એમ છે કે આત્મા લખી શકતો નથી એવું જ્ઞાનીને ભાન હોવા છતાં ‘હું લખું’ એવો વિકલ્પ તેને કેમ ઊઠે

છે? જે થતું જ ન હોય તેનો વિકલ્પ કેમ ઊઠે? આકાશના ફૂલને ચૂંટવાનો કે વંધ્યાસુતને મારવાનો ભાવ કદી જ્ઞાની કે
અજ્ઞાનીને આવતો નથી. જેમ આકાશનું ફૂલ અને વંધ્યાસુત અસત્ છે, તેથી તે વિકલ્પ ઊઠતો નથી, તેમ લખવાની ક્રિયા
આત્મા કરી જ શકતો નથી–એમ જ્ઞાની જાણે છે છતાં તેને લખવાનો ભાવ કેમ થાય છે?

સમાધાન :– આ પ્રમાણે છે–જ્ઞાનીના અંતરમાં જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન વર્તે છે. તેમને રાગની પણ કર્તૃત્વબુદ્ધિ

નથી, તો પછી દેહાદિની ક્રિયા કે લખવું વગેરે ક્રિયાની કર્તૃત્વબુદ્ધિ તેમને હોય જ ક્યાંથી? જ્ઞાનને અને રાગને જુદા
ઓળખ્યા વગર, જ્ઞાનીનું અંતર શું કાર્ય કરી રહ્યું છે તેની ખબર અજ્ઞાનીને પડે નહિ. માટે પહેલાંં જ્ઞાનસ્વભાવને અને
રાગાદિને ભેદજ્ઞાનવડે ભિન્ન જાણવા જોઈએ. એ જાણ્યા પછી ‘જ્ઞાનીને લખવા વગેરેનો વિકલ્પ કેમ ઊઠે છે’ એ પ્રશ્ન જ
નહિ રહે. જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ જ પર ઉપરથી અને રાગ ઉપરથી છૂટી ગઈ છે, તેથી તેમને અસ્થિરતાના અલ્પ રાગમાં એવુંં જોર
નથી આવતું કે જેથી કર્તૃત્વબુદ્ધિ થાય. ખરેખર ‘હું આમ કરું’ એવી ભાવના નથી પણ ‘હું જાણું’ એવી જ ભાવના છે.

પોતાને ત્રણકાળનું જ્ઞાન વર્તમાનમાં નથી અને હજી રાગની લાયકાત ટળી નથી તેથી વિકલ્પ ઊઠ્યો છે, પણ જ્ઞાની તે
વિકલ્પના અને પરની ક્રિયાના જાણનાર જ છે. રાગનો વિકલ્પ થાય છે તે પરાશ્રયે થાય છે, અને રાગના અનેક પ્રકાર છે.
ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના રાગ વખતે ભિન્ન ભિન્ન પરદ્રવ્યનો આશ્રય હોય છે. જ્યારે બોલવા કે લખવાના લક્ષે રાગ થયો ત્યારે
એવો વિકલ્પ થયો કે ‘હું બોલું, હું લખું.’ પરાશ્રિત રાગમાં એ પ્રમાણે વિકલ્પ ઊઠે છે, પણ જ્ઞાનમાં એવી માન્યતા નથી કે
હું બોલી કે લખી શકું છું. આમાં તો એમ સિદ્ધ થાય છે કે રાગ તે આત્માનો સ્વભાવ નથી; જ્ઞાનીને જ્ઞાન અને વિકલ્પ બંને
ભિન્ન ભિન્ન છે.

લખવા વગેરેની ક્રિયા થવાની છે તેને કારણે વિકલ્પ થતો નથી, તેમ જ વિકલ્પના કારણે લખવા વગેરેની ક્રિયા

થતી નથી. એ રીતે પરની ક્રિયા સાથેનો સંબંધ તૂટી ગયો. હવે જે રાગ થાય છે તે પોતાના પર્યાયના કારણે થાય છે, –એ
રાગ થાય તેને અને ક્રિયાને જ્ઞાન જાણે છે. એ રીતે જ્ઞાન સળંગપણે જાણનાર રહી ગયું, પણ પરની ક્રિયામાં કે રાગમાં
અટકનાર ન રહ્યું. રાગ પણ જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. પરનું કરવાની વાત તો જ્ઞાનમાં છે જ નહિ, પણ પરને જાણવું તે પણ વ્યવહાર
છે. રાગને જાણવું તે પણ વ્યવહાર છે. જ્ઞેય–જ્ઞાયકના ભેદ કહેવા તે પણ વ્યવહાર છે. મને રાગ થાય છે તેને કારણે બહારની
ક્રિયાઓ (–બોલાવું, લખાવું વગેરે) થાય છે એમ જ્ઞાની માનતા નથી, અને રાગ થાય છે તેની સાથે જ્ઞાનને એકમેક
માનતા નથી; તેથી ખરેખર જ્ઞાનીને પરનું કરવાનો વિકલ્પ થતો નથી, પણ રાગનું તેમ જ પરનું જ્ઞાન જ થાય છે. જ્ઞાની
જ્ઞાન જ કરે છે, રાગાદિ ક્રિયા કરતા જ નથી. પોતાને રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદવિજ્ઞાન થયા વગર ‘જ્ઞાની શું કરે છે અને શું
નથી કરતા’ તેની ખબર શી રીતે પડશે?

સમયસારના ૧૫૩મા કલશમાં શ્રીમાન્ અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ કહે છે કે– ‘જેણે કર્મનું ફળ છોડ્યું છે તે કર્મ કરે એમ તો

અમે પ્રતીતિ કરી શકતા નથી. ××× ××× જે અકંપ પરમજ્ઞાનસ્વભાવમાં સ્થિત છે એવાં જ્ઞાની કર્મ કરે છે કે નથી કરતા તે
કોણ જાણે?

જ્ઞાનીઓ જ્ઞાનથી અચલાયમાન છે તેથી જ્ઞાનથી ભિન્ન એવું કોઈ કર્મ તેઓ કરતા જ નથી. જ્ઞાનીની વાત જ્ઞાની જ

જાણે, અજ્ઞાની જીવમાં જ્ઞાનીના અંતરપરિણામને જાણવાનું સામર્થ્ય નથી. ‘અજ્ઞાનીમાં સામર્થ્ય નથી’ એમ કહીને શ્રી
આચાર્યદેવ એમ જણાવે છે કે હે જીવ! તું પોતે તારા આત્મામાં અજ્ઞાન છોડીને જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન કર, તો તને
બધા સમાધાન થઈ જશે. પોતે રાગ અને જ્ઞાનને જુદા અનુભવ્યા વિના ‘જ્ઞાની જ્ઞાન કરે છે કે જ્ઞાની રાગ કરે છે’ તેની
ખબર શી રીતે પડી શકે?

< Previous Page Next Page >