: ૧૩૨ : આત્મધર્મ : વૈશાખ : ૨૦૦૬ :
તમારા સ્વતંત્ર આત્મદ્રવ્ય સન્મુખ થઈને સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટ કરો, ત્યારે તમને તમારા સ્વતંત્ર કર્મથી ધર્મ થાય છે.
જીવ પોતે પોતાની લાયકાતથી ધર્મ પામે ત્યારે ઉપચારથી–વિનયથી એમ કહેવાય કે હે ભગવાન! तीथ्थयराणं–તમે
ધર્મતીર્થના કર્તા છો. ખરેખર આ આત્માની ધર્મપર્યાયમાં ભગવાનનો અભાવ છે. એક વસ્તુનો બીજામાં અત્યંત અભાવ
છે, તે એકબીજાને કાંઈ કરે એમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી. ભગવાને ઘણા જીવોનો ઉદ્ધાર કર્યો–એમ ઉપચારનું કથન છે,
ઉપચાર એટલે કે ખરેખર એમ છે નહિ. જે જીવોએ આત્મભાન પામીને ઉદ્ધાર કર્યો તેમણે પોતાના પુરુષાર્થથી જ કર્યો છે.
જુઓ, આવું મહાવીર ભગવાનનું જીવનચરિત્ર છે. મહાવીર ભગવાને આટલા વર્ષ વ્રત પાળ્યાં, ને આટલા વર્ષ
તપ કર્યા, ને આટલા ઉપવાસ કર્યા–એવું તો કાંઈ આ મહાવીર–જીવનમાં ન આવ્યું! ત્યારે ભગવાને શું કર્યું? મહાવીર
ભગવાને અંર્તસ્વભાવની સન્મુખ થઈને અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન કર્યું, અને અવસ્થામાં વ્રતાદિનો શુભરાગ થાય તેનું
કર્તાપણું છોડ્યું. આત્મા અનાદિઅનંત સચ્ચિદાનંદસ્વભાવની મૂર્તિ છે, વિકાર તેનું સ્વરૂપ નથી. અથસ્થામાં જે
વિકારનો અંશ છે તે મારું કાર્ય ને હું તેનો કર્તા–એવી અંશબુદ્ધિ–વિકારબુદ્ધિ તે પાખંડ છે–અધર્મ છે. અને પર પદાર્થોનું
કાર્ય હું કરું–એમ માનવું તે તો મોટો અધર્મ છે.
ભગવાનનું જીવન બધું અંતરમાં શમાય છે, બહારમાં પરનું કાંઈ ભગવાને કર્યું નથી. મિથ્યાદ્રષ્ટિનું જીવન શું? –
તે કહે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ પણ પરમાં તો કાંઈ કરી શકતો નથી. પણ મેં પરનું કર્યું ને વિકારનો હું કર્તા–એમ તે માને છે.
એટલે તે ક્ષણે ક્ષણે વિકારપણે ઊપજે છે–એ તેનું જીવન છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને પોતામાં સ્વતંત્ર કાર્યનો સ્વીકાર નથી એટલે
તે વિકારનો કર્તા થાય છે અને પરનું કાર્ય મારાથી થાય એમ માને છે. પણ વસ્તુની અવસ્થા બીજો કરે એમ કદી બને
નહિ. જો બીજાને લઈને વસ્તુનું કામ થાય તો તે વસ્તુના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનો જ અભાવ થાય છે. અજ્ઞાની પણ
બીજાના જીવનમાં કાંઈ કરે–એમ ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં બનતું નથી. અજ્ઞાની પોતાના જીવનમાં–પોતાની અવસ્થામાં
વિકાર કરીને તેનો કર્તા થાય છે, અને ધર્મી જીવ પોતાના જીવનમાં–પોતાની અવસ્થામાં નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ
વીતરાગી પરિણામ કરીને તેનો કર્તા થાય છે.
ભગવાને સુખે કરીને ખાધું નહિ, પીધું નહિ અને ઘણાં કષ્ટ સહન કર્યાં–એમ અજ્ઞાનીઓ માને છે; પરંતુ ધર્મ શું
કષ્ટદાયક છે? જેમાં કષ્ટ સહન કરવા પડે એટલે કે દુઃખ વેઠવું પડે–એવો ધર્મ ભગવાને કર્યો ન હતો. ધર્મમાં તો
આત્માની શાંતિ હોય કે કષ્ટ હોય? લોકો બાહ્ય સંયોગથી કષ્ટ માને છે, પણ એમ છે જ નહિ. જો ધર્મમાં કષ્ટ સહન
કરવા પડતાં હોય તો પછી કષ્ટ ટળે શી રીતે? કષ્ટ એટલે દુઃખ; કષ્ટ લાગે તે આર્ત્તધ્યાન છે; તો તેના ફળમાં કેવળજ્ઞાન
ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં હોય નહિ. જેમાં કષ્ટ લાગે તેના ફળમાં શાંતિ ક્યાંથી હોય? –ન જ હોય. આત્માનો ધર્મ તો
શાંતિદાતા–અનાકુળ આનંદસ્વરૂપ છે. કષ્ટ તે દુઃખ છે, ને ધર્મ તો સુખરૂપ છે. ધર્મમાં કષ્ટ સહન કરવા પડે–એનો અર્થ
એમ થયો કે દુઃખ વેઠવા પડે તો સુખ થાય! –એમ હોય શકે નહિ. રાગ–રહિત સહજ આત્મસ્વરૂપ તરફના વલણમાં
અનાકુળ શાંતિ અને વીતરાગી આનંદના શેરડા પ્રગટે તેનું નામ ધર્મ છે. અજ્ઞાનીને પણ બાહ્ય પ્રતિકૂળ સંયોગનું દુઃખ
નથી, પરંતુ પુણ્ય–પાપ મારાં, ને જડ શરીરની દશા મારી–એવો તેનો મિથ્યાત્વભાવ તે જ દુઃખ છે. દુઃખ વેઠતાં વેઠતાં
ધર્મ થાય–એનો અર્થ એ થયો કે મિથ્યાત્વ ને રાગદ્વેષ સેવતાં સેવતાં ધર્મ થાય. –આમ અજ્ઞાનીઓ માને છે. મુનિદશામાં
મહાવીર ભગવાને કષ્ટ સહન કર્યાં ન હતા, પણ આત્માની શાંતિના શેરડાનો અનુભવ કર્યો હતો.
મહાવીરે બાર–બાર વર્ષ સુધી ઘોર તપ કર્યાં–એટલે કે જાણે તેમણે ઘણું દુઃખ ભોગવ્યું–એમ અજ્ઞાનીઓ માને છે.
પણ તે વખતે મહાવીરના આત્માએ અંતરમાં શું કર્યું તે અજ્ઞાનીઓ જાણતા નથી. ચૈતન્યસ્વભાવ સન્મુખ લીન થતાં
ભગવાનને તો આનંદકંદ આત્માની શાંતિના શેરડા ફૂટયા હતા. જેમ અત્તરનો મોટો ડુંગરો હોય, ને તેમાં છરો મારતાં
સુગંધનો ફૂવારો વછૂટે, તેમ ભગવાન આત્મા આનંદકંદ અનાકુળ શાંતિનો ડુંગર છે; તેની દ્રષ્ટિ કરીને લીનતા થઈ ત્યાં
ચૈતન્ય–અમૃતનો ડુંગર જે આત્મા તેમાંથી શાંતિના ફૂવારા છૂટવા લાગ્યા; તેનું નામ ધર્મ છે. ધર્મી જીવ એવી શાંતિનો
અનુભવ કરે છે. ભગવાને એવી શાંતિનો અનુભવ કર્યો હતો. એને બદલે ધર્મને કષ્ટદાયક માને છે તેઓ ધર્મને વગોવે છે.
ચારિત્રને વેળુના કોળીયા જેવું માને એટલે ધર્મમાં જાણે કે ઘણો કલેશ હશે! –એમ માન્યું. પરંતુ જેનાથી કલેશ
થાય એવો ધર્મ ભગવાને કર્યો નથી ને તેવો ધર્મ ભગવાને કહ્યો નથી. કલેશ તે કારણ અને અનાકુળ શાંતિ તે કાર્ય–એમ
હોય નહિ. આત્માનો ધર્મ તો અનાકુળ શાંતિરૂપ છે. ચૈતન્ય ભગવાન મહાવીરે એવો ધર્મ કર્યો અને એવો ધર્મ કહ્યો.
ચિદાનંદ વસ્તુ આત્મા છે, તેનો સ્વભાવ દુઃખરૂપ નથી. દુઃખ તો વિકૃતિ છે, ક્ષણિક ઉપાધિ છે. વસ્તુને પોતાના
સ્વભાવથી દુઃખ નથી તેમ જ પરને લીધે પણ દુઃખ નથી; અનાકુળ આનંદ–સ્વરૂપ સ્વતઃસિદ્ધ આત્માનું લક્ષ ચૂકીને પોતે
જેટલી વિકૃતદશા ઉત્પન્ન કરે તે જ દુઃખ છે. સ્વભાવ તે દુઃખ નથી ને સંયોગ પણ દુઃખ નથી. શરીરમાં ક્ષુધા–તૃષા–રોગ
વગેરે થાય તે જડની અવસ્થા છે, તેનું દુઃખ આત્માને નથી. પ્રતિકૂળ સંયોગ તે દુઃખ નથી ને અનુકૂળ સંયોગ તે સુખ
નથી; નિર્ધનતા તે