આબરૂ તે ગુણ નથી; કાળુ–કૂબડું શરીર હોય તે અવગુણ નથી ને રૂપાળું શરીર હોય તે ગુણ નથી. આ પ્રમાણે કોઈ પરને
લઈને આત્માને સુખ–દુઃખ કે ગુણ–અવગુણ નથી. પણ ક્ષુધા, તૃષા વગેરે અવસ્થા શરીરમાં થતાં ‘આ મને થાય છે’ એવી
મિથ્યાદ્રષ્ટિની માન્યતા તે જ અવગુણ છે અને તે જ દુઃખ છે.
પોતાપણાની માન્યતા ઊભી કરે છે તે અધર્મ અને દુઃખ છે. ધર્મી જીવને તે માન્યતા ટળી ગઈ છે. આત્માના સ્વભાવની
શાંતિમાં ધર્મીને કષ્ટ છે એમ માનવું તે ભગવાને કહેલા ધર્મનો અનાદર છે, એટલે પોતાના શાંતિસ્વભાવનો પણ અનાદર
છે. ધર્મીજીવ આત્મસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી ક્ષણે ક્ષણે શાંતિનો અનુભવ કરે છે. કષ્ટ અને કલેશ ભોગવવા પડે એવું ધર્મીનું
ભાન નથી એટલે બહારથી ભગવાનનું માપ કાઢે છે. ભગવાન જંગલમાં એકલા રહ્યા, ને રોટલા ન ખાધા તથા ભગવાન
નગ્ન રહ્યા માટે ભગવાન દુઃખી હતા, –આમ કહેવું તે વસ્તુના સ્વભાવને વિકૃત કરીને સર્વજ્ઞનો અનાદર કરવા જેવું છે. શું
જંગલમાં રહ્યા કે રોટલા ન ખાધા તેથી ભગવાનને દુઃખ હતું? ના. તે ક્ષણે ભગવાન તો પોતાના અતીન્દ્રિય આનંદના
ધુ્રવસ્વભાવના આશ્રયે સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રના અંશો પ્રગટાવીને રોકડીઓ ધર્મ લેવો છે, તો તેની પરીક્ષા કરીને
સાચા–ખોટાની ઓળખાણ કરવી જોઈએ.
ભગવાને આવું જીવન કર્યું હતું. ભગવાનનો આત્મા અને મારો આત્મા સ્વભાવે સરખા છે, હું પણ મારી જાતે સ્વસન્મુખ
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરીને ભગવાન થઈ શકું છું. આ આત્મા સિવાય દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પર છે, તેનામાં આ આત્માનું
કલ્યાણ કરવાની તાકાત નથી. તેમ જ તેમની સન્મુખ ભક્તિનો જે શુભરાગ થાય તે શુભરાગમાં પણ આત્માનું કલ્યાણ
કરવાની તાકાત નથી. પોતાના સ્વભાવની સન્મુખતાથી જ કલ્યાણ પ્રગટે છે. મહાવીર ભગવાને આમ કર્યું છે ને આમ કહ્યું છે.
જે આનાથી વિરુદ્ધ માર્ગ કહે તે ભગવાનને, ભગવાનના કહેલા શાસ્ત્રોને કે સંતોને જાણતો નથી. આત્મા–સન્મુખ જેની દ્રષ્ટિ
નથી એવા અજ્ઞાનીનો એક અક્ષર પણ સાચો હોય નહિ; ભગવાનના સમવસરણમાં બેઠો હોય ને દિવ્યધ્વનિ સાંભળતો હોય તે
વખતે પણ તેનું વલણ પરસન્મુખ છે. અજ્ઞાનીનો વેલો જ આખો કડવો છે અર્થાત્ તેની દ્રષ્ટિ ઊંધી હોવાથી ક્ષણે ક્ષણે વિકારની
જ ઉત્પત્તિ થાય છે. ને જ્ઞાનીને સ્વસન્મુખ અમૃતની વેલ છે એટલે સ્વભાવસન્મુખદ્રષ્ટિથી તેને ક્ષણે ક્ષણે પર્યાયની નિર્મળતા
વધે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને મૂળમાં જ પરને લીધે જ્ઞાનાદિ થવાની માન્યતા છે તે જ ભૂલ છે.
ભાવેન્દ્રિયનો અભાવ છે. ભાવેન્દ્રિય તો આત્માના અનંતજ્ઞાનનો એક અંશ છે, તે અંશ જેટલો જ આખા આત્માને માને
તેને સ્વભાવસન્મુખદ્રષ્ટિનો અભાવ છે. જેવા મહાવીર ભગવાન છે તેવી જ જાતના બધા આત્મા છે, સ્વભાવ સામર્થ્યમાં
કાંઈ ફેર નથી; ભગવાનને સર્વજ્ઞ–પરમાત્મદશા પ્રગટી છે ને આ જીવને અધૂરું જ્ઞાન છે–એમ વર્તમાન અવસ્થામાં ફેર છે. તે
અવસ્થાને ગૌણ કરીને સ્વભાવસન્મુખબુદ્ધિ કરવી તે મોક્ષનું કારણ છે ને પરસન્મુખબુદ્ધિ તે સંસારનું કારણ છે.
વીતરાગી પરિણામને જ કરે છે, પણ પરને કે વિકારને કરતો નથી.
અંતર્વ્યાપક થઈને તેને જ કરે છે.