: વૈશાખ : ૨૦૦૬ : આત્મધર્મ : ૧૩૫ :
ભગવાનનો આત્મા જડ શરીરાદિની કોઈ અવસ્થાને તો ગ્રહતો નથી, તેને પરિણમાવતો નથી અને તે–રૂપે
ઊપજતો નથી, પણ તેના લક્ષે પોતાની પર્યાયમાં જે ખંડજ્ઞાન થાય તેના ઉપર પણ ધર્મીની દ્રષ્ટિ નથી એટલે ખરેખર
તે–રૂપે પણ ઊપજતો નથી. પણ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે જ ઊપજે છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે
જ કેવળજ્ઞાન થાય છે, તે કેવળજ્ઞાનરૂપી કાર્યને ભગવાન કરે છે.
અહો, ભગવાને આવો આત્મસ્વભાવ સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને કેવળજ્ઞાન સુધી સાધ્યો. અજ્ઞાની પરલક્ષે વિકાર
કરીને તેને વેદે છે, તેનું નામ સંસાર છે. અને ચિદાનંદ સ્વભાવના આશ્રયે તે વિકારનો વ્યય થઈને પૂર્ણાનંદદશા પ્રગટે
તે મોક્ષ છે. સિદ્ધશિલાના ક્ષેત્રમાં મોક્ષ નથી પણ આત્મામાં જે પૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદમય શુદ્ધદશા પ્રગટી તે જ મોક્ષ છે.
આત્મસિદ્ધિમાં કહ્યું છે કે–
મોક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા, તે પામે તે પંથ, સમજાવ્યો સંક્ષેપમાં સકળ માર્ગ નિર્ગં્રથ.
રાગદ્વેષ વગરનો આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ
આ આત્મા અનાદિથી છે. અનાદિથી આત્મા પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને સંસારમાં રખડી રહ્યો છે. આત્માની
આદિ નથી તેમ તેની ભૂલની પણ આદિ નથી. પહેલાંં અવસ્થાએ પણ આત્મા તદ્રન શુદ્ધ હતો અને પછી ભૂલ થઈ–એમ
નથી. આત્મા અનાદિ છે અને તેની અવસ્થામાં ભૂલ પણ અનાદિની છે. જેમ શેરડીમાં રસ અને કૂચો મૂળથી ભેગાં છે
પણ બંનેનો સ્વભાવ એક નથી; રસ પેટમાં ઊતરે છે ને કૂચો બહાર નીકળી જાય છે. તેમ આત્મામાં ભૂલ અનાદિથી છે,
પણ તે તેનો સ્વભાવ નથી; તેથી આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ વડે તે ભૂલ ટળીને ભૂલવગરનો આત્મા નિર્મળ પણે રહી
શકે છે. જેમ અફીણનો કડવો સ્વભાવ છે, ગોળનો ગળ્યો સ્વભાવ છે, તેમ આત્માનો જ્ઞાન સ્વભાવ છે. દયા કે હિંસાના
જે પરિણામ થાય તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માના ભાનથી પ્રથમ અનાદિની ભૂલ (મિથ્યાત્વ)
ટળે છે અને ત્યાર પછી સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થતાં ક્રમેક્રમે રાગદ્વેષનો અભાવ થઈને પૂરું જ્ઞાન રહી જાય છે. ત્યાં રાગ–
દ્વેષનો અભાવ થતાં ચૈતન્યનો અભાવ થઈ જતો નથી. કેમકે રાગદ્વેષ તે ચૈતન્યના સ્વભાવની ચીજ નથી પણ કૃત્રિમ
ઉપાધિ છે. જે વસ્તુનો સ્વભાવ હોય તેનો કદી નાશ થાય નહિ. જ્ઞાન આત્માનો સ્વભાવ છે, તેનો કદી નાશ થતો નથી.
આત્માની અવસ્થામાં કોઈ વાર દયા, દાન, પૂજા, ભક્તિ વગેરે શુભ લાગણીઓ થાય છે, અને કોઈ વાર હિંસા,
ચોરી વગેરે અશુભ લાગણીઓ થાય છે; તે શુભ અને અશુભ લાગણીઓ આત્માના સ્વભાવમાં નથી પણ નવી ઉત્પન્ન
થાય છે. આત્મા કાંઈ નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. પહેલાંં ક્રોધની લાગણી ન હોય ને પછી થાય, ત્યાં એમ કહે છે કે ‘મને
આ ક્રોધની લાગણી થઈ આવી.’ પણ ‘મારો આત્મા થઈ આવ્યો’ –એમ કોઈ કહેતું નથી. તેનો અર્થ એ થયો કે
આત્મા તો નિત્ય છે અને તેની અવસ્થામાં ક્રોધાદિ ભાવો નવા ઉત્પન્ન થાય છે. તે ક્રોધાદિ ભાવો આત્માના કાયમી
સ્વભાવમાં નથી. ક્રોધાદિ વિકાર રહિત આત્માનો કાયમી સ્વભાવ શું છૈ? તે જીવે અનાદિથી જાણ્યું નથી.
આત્મા અનાદિ અનંત જ્ઞાનમૂર્તિ છે, આ શરીર દેખાય છે તે જડ રજકણોનું ઢીંગલું છે. તે જડની હાલતો જડના
સ્વભાવથી બદલાય છે, આત્મા તેનો કરનાર નથી. દેહાદિ જડ પદાર્થોથી આત્મા ત્રિકાળ જુદો છે; પોતાની ક્ષણિક
અવસ્થામાં શુભાશુભ ભાવ જો આત્મા કરે તો નવા નવા થાય છે, અને જો ન કરે તો થતા નથી. એટલે તે શુભાશુભ
ભાવો આત્માનો સ્વભાવ નથી.
રાગદ્વેષ રહિત જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું ભાન કરીને, જો રાગ–દ્વેષ ન કરે તો એકલો જ્ઞાનસ્વભાવ રહી જાય છે.
રાગ–દ્વેષ વખતે જ્ઞાન અટકતું એટલે કે પૂરું જાણી શકતું ન હતું. હવે સ્વભાવના આશ્રયે રાગદ્વેષનો અભાવ થઈને
જાણનાર સ્વભાવ પૂરો પ્રગટ્યો તે કોને ન જાણે? એક સમયમાં તે બધાને જાણે છે. એનું નામ સર્વજ્ઞપદ છે. એવું
સર્વજ્ઞપદ પ્રગટ કરીને અનંત જીવો મુક્ત થઈ ગયા છે. અત્યારે આ ભરતક્ષેત્રમાં એવા સર્વજ્ઞ નથી, પણ મહાવિદેહ
ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધરભગવાન વગેરે સર્વજ્ઞપણે અરિહંતદશામાં અત્યારે વિચરે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાન જેવો જ દરેક
આત્માનો પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવ છે. એવા પોતાના સ્વભાવની ઓળખાણ કરીને તેના જ આશ્રયથી આત્મા મુક્તિ
પામે છે. એ સિવાય કોઈ ભગવાનની કૃપાથી આત્મા તરતો નથી, તેમ જ કોઈની અકૃપાથી આત્મા રખડતો નથી. પોતે
પોતાની ભૂલથી રખડે છે, અને પોતે જ તે ભૂલ ભાંગીને ભગવાન થાય છે. હે જીવ! તારા તત્ત્વનો મહિમા તેં ન જાણ્યો
એટલે તે મહિમા ક્યાંક બીજે આપી દીધો. પોતે પોતાથી સ્વતંત્ર અને પરિપૂર્ણ છે, તે ભૂલીને, કોઈક બીજો મને તારશે–
એમ પરનો આધાર માની લીધો; પણ ભાઈ! તારી મુક્તિ બીજાના આધારે નથી. તારા સ્વભાવના આધારે જ તારી
મુક્તિ છે, માટે તેને ઓળખ.
– ચૂડા શહેરમાં પૂ. ગુરુદેવશ્રીના પ્રવચનમાંથી. પદ્મ. એકત્વ અધિકાર ગા. ૨૬ માગસર વદ ૧૩.