કાંઈ કામ કરી શકતો જ નથી, એટલે દેહાદિ પર પદાર્થની કોઈ ક્રિયાથી આત્માને ધર્મ કે અધર્મ થતો નથી. કર્તાનું
ઈષ્ટ તે કર્મ. કર્તાનું કર્મ (–કાર્ય) પોતામાં જ હોય, પરમાં ન હોય. ધર્મી–કર્તાનું કર્મ શું? પરની અવસ્થાને તો
કોઈ જીવ કરી શકતો નથી; ને ધર્મી જીવ ક્ષણિક પુણ્ય–પાપના વિકારી ભાવોને પણ ખરેખર પોતાના કર્મ તરીકે
સ્વીકારતો નથી; આત્માના નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપ કાર્ય તે જ તેનું કર્મ છે, એ સિવાય બીજા કાર્યને ધર્મી કરતો
નથી. અજ્ઞાની જીવ વિકારને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને તેનો કર્તા થાય છે, અને જડનું કાર્ય હું કરી શકું એમ તે
માને છે, તે ઊંધી માન્યતાનો તે અધર્મી જીવ કર્તા થાય છે પણ જડના કાર્યને તો તે કરી શકતો નથી.
અજ્ઞાની પરાશ્રયમાં ભટકે છે; ને સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરતો નથી.
આત્માને તાબે થઈને નિમિત્તને આવવું પડે એમ માનો તો પદાર્થની સ્વતંત્રતા રહેતી નથી. તેમ જ નિમિત્તો
આત્માને કાંઈ કરી દ્યે–એમ પણ નથી. જો પોતે જાતે જાગીને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરે તો થાય છે, પોતે ન જાગે તો બીજું
કોઈ તેને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરાવી દેવા સમર્થ નથી. નિમિત્ત છે ખરું, પણ નિમિત્ત ઉપાદાનમાં કાંઈ કરતું નથી. એક
ચીજનું સ્વતંત્રપણે પોતામાં કાર્ય થાય ત્યારે બીજી ચીજની તેના કારણે હયાતી હોય તેને નિમિત્ત કહે છે, પણ
ઉપાદાન નિમિત્ત એકબીજામાં કાંઈ કરે એ માન્યતા સત્યનું ખૂન કરનારી છે.
ઉત્તર:– આત્માનો જે સ્વભાવ છે તેની દ્રષ્ટિ અને જ્ઞાન કરવાની લાયકાત પોતે જ્યારે પ્રગટ કરે ત્યારે
જ્ઞાનરૂપી કાર્ય થાય છે એમ નથી. તે જીવ પોતે સ્વતંત્રપણે સ્વસન્મુખ થઈને સમયક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટ કરે છે
ત્યારે તેને સત્સમાગમ વગેરે નિમિત્ત કહેવાય છે. પરંતુ જો સત્સમાગમ વગેરે નિમિત્તને લીધે જ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
થવાનું માની લ્યે તો તે નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને કદી સ્વભાવ તરફ વળે નહિ ને તેને સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટે
નહિ. એક ચીજ પોતે પોતામાં કાર્ય કરે ત્યારે બીજી ચીજ નિમિત્ત તરીકે ભલે હો, પણ બંનેનું કાર્ય સ્વતંત્ર છે,
એકના કારણે બીજામાં કાર્ય થતું નથી.
બધા પોતપોતાના જ્ઞાનના ક્ષયોપશમની યોગ્યતા પ્રમાણે સમજે છે. જો વસ્તુસ્વભાવની સ્વતંત્રતાની આ
વાત એકવાર પણ જીવ સમજે તો સ્વાશ્રયભાવે પરમાત્મદશા પ્રગટ કરે અને પછી તેને ફરીથી અવતાર ન
હોય. જેમ માખણમાંથી ઘી થાય, પણ ઘીમાંથી ફરીને માખણ ન થાય. તેમ અવતારવાળા જીવની મુક્તિ થાય
પણ મુક્ત થયા પછી ફરીને અવતાર ન થાય. જીવ અત્યાર સુધી મુક્તિ પામ્યો નથી, તો અત્યાર સુધીના
અનંતકાળમાં તેણે શું કર્યું? અનંતકાળથી અજ્ઞાનભાવે પુણ્ય તેમ જ પાપ કરીને તે સ્વર્ગાદિ ચાર ગતિમાં
રખડયો છે. સંસારમાં રખડતાં જીવે એકલા પાપ જ નથી કર્યા, પરંતુ પુણ્ય પણ અનંતવાર કરીને સ્વર્ગમાં
અનંતવાર ગયો છે. અનંતકાળમાં પુણ્ય પણ કર્યાં છે, પરંતુ પુણ્ય–પાપરહિત આત્મસ્વભાવનું આરાધન એક
ક્ષણ પણ કર્યું નથી. સ્વભાવને ચૂકીને વિકારનું આરાધન કરે છે તે જ તેનો અપરાધ છે, તે અપરાધ કોઈ
કર્મે કરાવ્યો નથી; અને કર્મ જીવને સંસારમાં રખડાવતાં નથી પણ પોતે પોતાના