પ્રસંગના સંબંધ વગર પણ રાગ–દ્વેષ કરે છે. ધર્મી જીવની દ્રષ્ટિ પોતાના એકત્વ ચૈતન્યસ્વભાવમાં ઠરી છે, તેથી
કોઈ પણ સંયોગને ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ માનીને તેમને રાગ–દ્વેષ થતા નથી. અને અજ્ઞાની જીવને એકત્વસ્વભાવ
ઉપર દ્રષ્ટિ નથી પણ સંયોગ ઉપર જ દ્રષ્ટિ છે તેથી બાહ્યમાં અનુકૂળ–પ્રતિકૂળ સંયોગ ન હોય તોપણ પરમાં ઈષ્ટ–
અનિષ્ટપણાની કલ્પના કરીને તે રાગ–દ્વેષ કરે છે. જ્ઞાનીને સ્વભાવબુદ્ધિ છે ને અજ્ઞાની ને સંયોગબુદ્ધિ છે તે વાત
આચાર્યદેવે સમજાવી છે. સ્વભાવબુદ્ધિમાં જ્ઞાનીને રાગ–દ્વેષની ઉત્પત્તિ થતી નથી, ને સંયોગબુદ્ધિમાં અજ્ઞાનીને
રાગ–દ્વેષ ટળતા નથી.
તેમ સિદ્ધભગવાન જે સુખને પામ્યા તે સુખ આત્માના સ્વભાવમાં જ છે, પણ અજ્ઞાનીને પોતાના આત્માના
મહિમાનો વિશ્વાસ બેસતો નથી, તેથી બાહ્ય સંયોગમાંથી સુખ લેવા માંગે છે. પરંતુ બહારના કોઈ સંયોગોમાં
આત્માનું સુખ નથી. ધર્મી જીવની દ્રષ્ટિ સંયોગમાંથી સુખ શોધવાની નથી, પોતાના સહજ જ્ઞાન–સ્વભાવમાં જ
સુખ છે એનું તેને ભાન છે, તેમજ સિદ્ધ ભગવાન જેવા અંશે સુખનો અનુભવ તેને થયો છે. આત્મા શરીર–મન–
વાણી વગેરે પરસંયોગ રહિત પોતે સુખ–આનંદ ને જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, રાગ તે આત્માનું કાયમી સ્વરૂપ નથી. આમ
અંતરમાં આત્માનું ભાન થતાં રાગરહિત શાંતિ પ્રગટે છે, તે જ ધર્મ છે. ધર્મ અને સુખ કાંઈ જુદા નથી. ધર્મ
અત્યારે કરે અને તેનું સુખ ભવિષ્યમાં મળે–એમ નથી, પણ જે ક્ષણે ધર્મ કરે તે ક્ષણે જ આત્મામાં સુખ પ્રગટે છે.
સાચી સમજણ કરવી તે છે, તેને તેઓ સમજતા નથી અને લક્ષ્મી વગેરેમાં સુખ માનીને તે માટે ચોવીસે કલાક
ઝાંવા નાંખે છે, અને બહુ તો પુણ્યને સુખનું કારણ માનીને ત્યાં અટકી જાય છે. સચ્ચિદાનંદમૂર્તિ આત્માનું ભાન
અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ કર્યું નથી. પોતાના સ્વભાવમાં સુખ છે પણ તેનો વિશ્વાસ નથી અને પરમાં સુખ છે
એમ માન્યું છે તેથી જગત સુખ માટે પૈસા–આબરૂ–સ્ત્રી વગેરે બહારમાં ઝાંવા નાંખે છે. આત્માના સ્વભાવમાં
સુખ છે પણ તેને ન જાણતાં અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ સંયોગ ઉપર છે; એટલે કે મારામાં સુખ નથી અને સંયોગમાં મારું
સુખ છે–એવી ઊંધી માન્યતા છે, તે ઊંધી માન્યતા જ તેને મહા દુઃખનું કારણ છે. ધર્મી જીવ સમજે છે કે સંયોગ
તે હું નથી, તેમાં મારું સુખ નથી. મારા અસંયોગી–એકત્વ ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ સુખ છે.
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ વસ્તુ છે. આત્મવસ્તુનો શું સ્વભાવ છે તે કદી જાણ્યો નથી. આત્માનો પરથી ભિન્ન કેવો
સ્વભાવ છે તેની સાચી સમજણ તે સુખનું કારણ છે અને મિથ્યા સમજણ તે દુઃખનું કારણ છે. લોકો દુઃખ ટાળીને
સુખી થવા માંગે છે પરંતુ ઊંધી સમજણ ટાળીને સાચી સમજણ કરતા નથી. એ ઉપાય કર્યા વિના દુઃખ ટળીને
સુખ ક્યાંથી થાય? જેનો જે રસ્તો હોય તે રસ્તો લેવો જોઈએ. ભાવનગર જવું હોય અને ભાવનગર પૂર્વ
દિશામાં હોય, તેને બદલે પશ્ચિમ તરફ ચાલવા માંડે તો ભાવનગર આવે નહિ. ભાવનગરના રસ્તે જ ભાવનગર
આવે. તેમ જીવોને સુખ જોઈએ છીએ. તે સુખ તો આત્મામાં છે, આત્માની સમજણના રસ્તે સુખ થાય. પણ
આત્માને છોડીને બહારના રસ્તે કદી સુખ થાય નહીં.