સ્ત્રીને મરતી બચાવી શકતો નથી, ઈચ્છાથી લક્ષ્મી મેળવી શકતો નથી, માટે ઈચ્છા પરપદાર્થમાં કાંઈ કરી શકતી
નથી. ઈચ્છાનું કાર્યક્ષેત્ર પરમાં બિલકુલ નથી. છતાં હું પરનું કરી દઉં એવી માન્યતાને લીધે તે સ્વની પ્રીતિ તરફ
વળતો નથી.
માને છે; તેથી ભિન્ન ચૈતન્ય જ્ઞાતાને ભૂલીને પરની અને પોતાની એકત્વબુદ્ધિને લીધે જીવ દુઃખી છે. જીવ પરની
રુચિમાં અટક્યો છે ને સ્વની રુચિ કરતો નથી તેથી જ સંસાર છે.
ભૂલીને, તે ક્ષણિક વિકાર જેટલો પોતાને માનીને અજ્ઞાની તેની રુચિ કરે છે; અનંતકાળમાં એક સેંકડ પણ
નિર્વિકાર જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ઓળખીને તેની રુચિ કરી નથી. જેમ ડુંગર ઉપર વીજળી પડે અને તેના ટુકડે
ટુકડા થઈ જાય પછી તે ફરી સંધાય નહિ, તેમ જો એકવાર પણ આત્માનું ભાન પ્રગટ કરીને અજ્ઞાનને ટાળે તો
તે જીવની મુક્તિ થાય ને તેને ફરીથી અવતાર રહે નહિ.
ધંધા વગેરેની અશુભ લાગણી હતી, તે પલટીને શુભ લાગણી થઈ, વળી તે શુભ લાગણી પલટીને અશુભ થઈ
જશે. એ પ્રમાણે તે શુભ અને અશુભ લાગણીઓ કૃત્રિમ નવી નવી થયા કરે છે, તે કોઈ લાગણીઓ આત્મા
સાથે કાયમ રહેતી નથી, માટે તે આત્માના કાયમી સ્વરૂપની ચીજ નથી, પણ આત્માના સ્વરૂપથી ભિન્ન છે.
શુભ–અશુભ વિકારરહિત શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા કેવો છે તેની અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ રુચિ કરી નથી.
અભિમાનથી અનાદિથી રખડે છે. અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને ઓળખીને તેની પ્રીતિ
કરવી તે જ ઉત્તમ સુખનો ઉપાય છે. ‘હું આને બચાવું’ એવા રાગભાવથી વહાલા કુટુંબી જનોને બચાવી શકાતાં
આત્માનો સ્વભાવ નથી તેમ જ તેને લીધે પરમાં કાંઈ થતું નથી. આત્માના જ્ઞાનસહિત પરમાં જેમ થાય તેમ
જાણે–એવો આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે, પણ તેમાં કાંઈ ફેરફાર કરે એવી તાકાત આત્મામાં નથી. કોઈ મરે કે
બચે, વસ્તુ આવે કે જાય–તે બધું તે તે વસ્તુઓમાં તેનો ચાલુ વર્તમાન કાળ છે. વસ્તુનું વર્તમાન તે ત્રિકાળી
વસ્તુના કારણે જ થાય છે; છતાં મારે કારણે તેનું વર્તમાન થાય એમ અજ્ઞાની માને છે તે ભ્રાંતિ છે. કોઈ પણ
વસ્તુ વર્તમાન વગર હોય નહિ, વર્તમાન કહો કે કાર્ય કહો કે અવસ્થા કહો. દરેક વસ્તુનું વર્તમાન કાર્ય
સ્વતંત્રપણે થયા જ કરે છે. હું જ્ઞાતા છું ને તે મારું જ્ઞેય છે, જ્ઞાતાનું કાર્ય પરમાં નથી. –આ વાત એક સમય પણ
યથાર્થપણે માની નથી.
પર હોય તો આત્મામાં કાંઈક થાય, ને આત્મા હોય તો શરીરાદિ પરમાં કાંઈક થાય એ માન્યતા મિથ્યા છે.
બદલવા માટે તેને બીજાની જરૂર પડે. આવું સ્વતંત્રપણું સમજ્યા સિવાય બીજો કોઈ શાંતિનો ઉપાય નથી.