આત્માની પ્રીતિ થાય નહિ. દેહ અને આત્માને ભિન્ન જાણીને તારી રુચિની દિશા પલટી નાંખ, દેહની રુચિ
છોડીને જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની રુચિકર. તારી રુચિની દિશા પલટાતાં તારી દશા ફરી જશે. જ્ઞાનસ્વભાવે તું
પરિપૂર્ણ છે, તારે પરની મદદની જરૂર નથી, ને પરને તારી મદદની જરૂર નથી.
છે. વસ્તુનું બદલવું તેના પોતાથી હોય કે પરથી હોય? વસ્તુનું બદલવું જો પરથી કહો તો તે વસ્તુ સ્વતંત્ર
સાબિત થતી નથી. આ વાત સમજ્યા વગર જીવ પરથી લાભ–નુકસાન માને છે, તે જે કાંઈ ભાવ કરે તે બધો
અધર્મ–ભાવ છે. જ્યાં સુધી પરથી ભિન્ન ચૈતન્યની પ્રીતિ કરે નહિ ત્યાં સુધી ધર્મભાવ પ્રગટે નહિ.
બીજાને શું કરે? આત્મા તો પુસ્તકને ઊંચું ન કરે, પરંતુ હાથ પણ પુસ્તકને ઊંચું કરતો નથી. હાથ અને
પુસ્તકનો એક બીજામાં અન્યોન્ય અભાવ છે, તો તે એકબીજાને શું કરે? એક દ્રવ્યનો બીજા દ્રવ્યમાં અત્યંત
અભાવ છે. એક આત્મા જગતના બીજા બધા આત્માઓ અને જડ વસ્તુઓના અભાવથી જ ટકેલો છે. તેમ જ
જગતનો એકેક રજકણ પણ બીજા અનંતા પદાર્થોના અભાવથી જ ટકેલો છે. પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવરૂપ
સ્વચતુષ્ટયથી દરેક પદાર્થસત્ છે, ને પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવનો તેનામાં અભાવ છે. જો પરનો તેનામાં
અભાવ ન હોય તો વસ્તુ પોતાના સ્વરૂપે ટકી શકે નહિ. દરેક પદાર્થ પરના અભાવથી ને પોતાના સ્વભાવથી
ટકી રહ્યો છે, ને દરેક સમયે તેની અવસ્થા–તેનું વર્તમાન કાર્ય –તે પદાર્થને પોતાને આધીન થયા કરે છે.
અશુદ્ધતા ટળતાં જડકર્મો સ્વયં ટળી જાય છે, આત્મા તેને ટાળતો નથી. આત્માએ કર્મ ટાળ્યાં એમ કહેવું તે ફકત
નિમિત્તનું કથન છે. નિર્જરા એટલે આત્માની શુદ્ધિ; તે ક્યારે પ્રગટે? તેની વાત આ ગાથામાં કરી છે કે
જ્ઞાનસ્વભાવ છે તે જ આત્મા છે એમ જાણીને તેની પ્રીતિ કર, તેમાં લીન થા, એમ કરવાથી તને ઉત્તમ સુખ
થશે. ઉત્તમ સુખ કહો કે આત્માની શુદ્ધતા કહો.
નથી. ‘પાપથી તો દુઃખ થાય પરંતુ પુણ્યથી સુખ અને ધર્મ થાય’ –આમ અજ્ઞાની માને છે, પણ તે માન્યતા
મિથ્યા છે. પાપની જેમ પુણ્ય પણ વિકાર છે–આસ્રવ છે–દુઃખરૂપ છે, તેનાથી ધર્મ થતો નથી. આત્માનો સ્વભાવ
સહજ આનંદરૂપ છે, પણ તેને ભૂલીને બહારના લક્ષે આકુળતા ઊભી કરી છે. સ્વભાવનું ભાન કરતાં જે આનંદ
પ્રગટે છે તે પોતાના સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટે છે, ક્યાંય બહારના સંયોગમાંથી આવતો નથી. કાચા ચણામાં
સ્વભાવથી મીઠાશ ભરેલી છે તે જ તેને સેકતાં પ્રગટે છે. રેતી, અગ્નિ કે કડાયા વગેરેમાંથી તે મીઠાશ આવી
નથી, પણ ચણામાંથી જ આવી છે. ચણાના સ્વભાવમાં રેતી વગેરે સંયોગનો અભાવ છે. પરમાણુની અવસ્થાનો
એક બીજામાં અન્યોન્ય અભાવ છે, ને ચૈતન્યની અવસ્થાનો જડમાં અત્યંત અભાવ છે. ચણાનો મીઠો સ્વભાવ
ધ્રુવ છે તેના આધારે તૂરાશનો વ્યય થઈને મીઠાશની ઉત્પત્તિ થઈ છે, તે પ્રાપ્તની પ્રાપ્તિ છે. વસ્તુમાં જે સ્વભાવ
ન હોય તેમાંથી આવે નહિ. સ્વભાવમાં હોય તો અવસ્થામાં પ્રગટે, સંયોગમાંથી અવસ્થા પ્રગટી નથી. ચણાની
મીઠાસ તેના સ્વભાવમાંથી પ્રગટી છે, સંયોગમાંથી પ્રગટી નથી. જો લાકડું, અગ્નિ વગેરે સંયોગમાંથી તે મીઠાશ
આવતી હોય તો કાંકરાને સેકતાં તેમાં પણ મીઠાશ આવવી જોઈએ! પણ કાંકરામાં તે સ્વભાવ નથી, તેથી તેમાં
મીઠાશ આવતી નથી, લોકો બાહ્ય સંયોગને જુએ છે ને તે સંયોગથી કાર્ય થવાનું માને છે, પરંતુ પદાર્થના
સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે, તે સ્વભાવને