આત્મની ઓળખાણને લીધે જ મનુષ્યદેહની ઉત્તમતા કહેવામાં આવી છે.
એકેક ગતિથી મોક્ષ નથી, માત્ર માનવદેહથી મોક્ષ છે.’
મહા મોંઘો છે. મનુષ્ય ભવ પામીને પણ જીવે પોતાના આત્માની દરકાર કરી નહિ અને બહારમાં દેહ–કુટુંબ વગેરે
પરની વાતમાં રોકાણો, અને માનવજીવન વ્યર્થ ગૂમાવ્યું. ‘ઘરના છોકરા ઘંટી ચાટે ને પાડોશીને આટો’ એની
જેમ પોતાના આત્માને સમજવાની દરકાર કરી નહિ અને પાડોશી એટલે પર વસ્તુ તેણે જાણવામાં તથા તેનું
અભિમાન કરવામાં રોકાણો. પોતાના આત્માની તો સમજણ કરતો નથી અને પરનું ભલું હું કરી દઉં–એમ માને
છે. અરે ભાઈ! પર વસ્તુમાં આત્માનો અધિકાર ચાલતો જ નથી. શરીરમાં રોગ થાય તેને ટાળવાની ઈચ્છા
હોવા છતાં તે ટળતો નથી, રોગ લાવવાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં રોગ થાય છે. માટે આત્માની ઈચ્છા પરમાં કામ
આવતી નથી. પરથી આત્મા જુદો છે, એટલે આત્મા કોઈ બીજાનું ભલું કે બૂરું કરી શકતો નથી. છતાં પરને
પોતાનું માની તેની મમતા કરે છે તેથી જીવ દુઃખી છે.
આત્માનું જેને ભાન નથી અને પરની મમતા કરે છે તે બધા જીવો આ સંસારમાં બહુ દુઃખી છે; રાજ્ય, લક્ષ્મી,
સ્ત્રી, પુત્ર, આબરૂ વગેરે હોવા છતાં પરની મમતાને લીધે તે જીવ દુઃખી જ છે. રોગ કે નિર્ધનતાનું દુઃખ જીવને
નથી, પણ અંતરમાં પોતાનો આત્મા સુખથી ભરેલો છે તેનો મહિમા કરતો નથી, ને પરનો મહિમા કરીને તેની
મમતા કરે છે તેથી જ દુઃખ છે. જીવનો મમત્વભાવ જ સંસાર છે અને તેનું જ દુઃખ છે, પર વસ્તુમાં સંસાર કે
દુઃખ નથી. જીવ પર ભવમાં જાય ત્યારે શરીરાદિ પરવસ્તુઓ તો અહીં જ પડી રહે છે, તે જીવની સાથે જતી
નથી. જીવ પોતાના મમતા ભાવને સાથે લઈ જાય છે, તે મમતા ભાવ જ સંસાર છે.
મોક્ષદશામાં તે સુખ પરિપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે. જેમ ચણામાં સ્વાદ ભર્યો છે તેથી તેને શેકતાં તે સ્વાદ પ્રગટે છે, ને
પછી તેને વાવો તો તે ઊગતો નથી. તેમ ચૈતન્યપિંડ આત્મામાં સુખસ્વભાવ ભર્યો છે, તેની શ્રદ્ધા અને
એકાગ્રતાના જોરે મોક્ષદશામાં તે સુખ પ્રગટે છે, અને પછી તે આત્માને અવતાર હોતો નથી. આવી મોક્ષદશા
પ્રગટવાનો અવસર આ મનુષ્યપણામાં જ છે. પહેલાંં તો મનુષ્યદેહમાં આત્માની રુચિથી સત્સમાગમે
આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરે કે હું શુદ્ધ છું, પવિત્ર છું, જ્ઞાન–આનંદથી ભરપૂર છું, વિકારી ભાવો થાય છે તે
દુઃખ છે, તે મારું સ્વરૂપ નથી. કોઈ સંયોગથી મને સુખ–દુઃખ નથી–એ પ્રમાણે ભાન કરીને પછી આત્મામાં ઠરતાં
રાગદ્વેષનો અભાવ થઈને મોક્ષદશાનું સુખ પ્રગટે છે. મોક્ષ થવાની તાકાત આ આત્મામાં જ ભરી છે. શક્તિપણે
આ આત્મા જ પરમાત્મા છે.
માનવદેહને ઉત્તમ કહ્યો છે.
૧૦૦ લાટા ઉપર જુદી જુદી જાતના વસ્ત્ર વીંટયા હોય પણ અંદર સોનું તો બધામાં સરખું જ છે. તેમ દરેક
આત્મા ભિન્ન ભિન્ન ચૈતન્યધાતુનો પિંડ છે. બાહ્યમાં નાનું–મોટું શરીર અને વર્તમાન ક્ષણિક અવસ્થામાં
અધૂરાશ છે તેને લક્ષમાં ન લેતાં ત્રિકાળી સ્વભાવની