: શ્રાવણ : ૨૦૦૬ : આત્મધર્મ–૮૨ : ૨૧૧ :
દ્રષ્ટિથી જુઓ તો દરેક આત્માનો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ છે. જેટલી તાકાત સિદ્ધ પરમાત્મામાં છે તેટલી જ તાકાત
એકેક આત્મામાં છે. પણ અજ્ઞાની જીવ તેને ભૂલીને શરીર અને વિકારભાવ જેટલો જ પોતાને માને છે, તેથી
સંસારમાં રખડે છે. જ્ઞાનીઓ તો પોતાના પરિપૂર્ણ આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરીને તેના આશ્રયે મોક્ષ
પામવાનું સાધન કરે છે, ને સંસારનો પાર પામી જાય છે.
આત્માની ઓળખાણ કરીને મોક્ષ પામવાનું સાધન આ મનુષ્યદેહમાં જ છે. એ સિવાય બીજી ગતિમાં
આત્માનું ભાન થઈ શકે છે પણ મોક્ષદશાનું પૂરું સાધન થઈ શકતું નથી. પુણ્ય કરે તો સ્વર્ગમાં જાય, ને પાપ કરે
તો નરકમાં જાય તથા માયા કપટના ભાવ કરે તો તિર્યંચમાં જાય, ત્યાં કોઈ કોઈ જીવો આત્માનું ભાન પ્રગટ કરે
છે પણ મોક્ષદશા પ્રાપ્ત થાય એવો પૂર્ણ પુરુષાર્થ ત્યાં થઈ શકતો નથી. શરીરના કારણે મોક્ષદશા નથી અટકતી, પણ
ત્યાં જીવની પોતાની લાયકાત જ તેવા પ્રકારની હોય છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષનો ઉપાય છે, તેનો
પરિપૂર્ણ પ્રયત્ન આ મનુષ્યભવમાં જ થાય છે, એટલે મોક્ષદશાની પ્રાપ્તિ આ મનુષ્યભવમાં જ થાય છે. આવો
મનુષ્યદેહ પામીને પણ અજ્ઞાની જીવ તેને વિષય–ભોગમાં વ્યર્થ ગાળે છે. પં. શ્રી બનારસીદાસજી કહે છે કે–
જ્યોં મતિહીન વિવેક વિના નર, સાજિ મતંગજ ઇંધન ઢોવૈ;
કંચન ભાજન ધૂલ ભરે શઠ, મૂઢ સુધારસસોં પગ ધોવૈ.
બાહિત કાગ ઉડાવન કારણ, ડાર મહામણિ મૂરખ રોવૈ;
ત્યોં યહ દુર્લભ દેહ ‘બનારસી’ પાય અજાન અકારથ ખોવૈ.
(–બનારસી વિલાસ પૃ. ૧૯)
જેમ કોઈ મતિહીન અને વિવેક વગરનો માણસ હાથીને અંબાડી વગેરેથી શણગારીને તેની પાસે લાકડા
ઉપડાવે, તથા મૂર્ખ માણસ સોનાના ભાજનમાં ધૂળ ભરે અને મૂઢ જીવ સુધારસને પીવાને બદલે તેનાથી પગ
ધૂએ, તેમ અજ્ઞાની જીવ આ દુર્લભ મનુષ્યદેહ પામીને વ્યર્થ ગુમાવે છે.
કોઈ માણસ ઉપર રાજા પ્રસન્ન થયો અને તેને એક સોનાની અંબાડીથી શણગારેલો હાથી ઈનામમાં
આપ્યો. પણ મૂર્ખ જીવે તે હાથીનો ઉપયોગ લાકડાના ભારા ઉપડાવમાં કર્યો. હાથી ઉપર પોતે બેસતો નથી પણ
ભારા ઉપડાવે છે. તેમ મૂઢ અજ્ઞાની જીવો આ દુર્લભ મનુષ્યદેહ પામીને આત્માર્થ સાધવાને બદલે તેને વ્યર્થ ખોવે
છે. ઉત્તમ માનવ ભવ પામીને મૂઢ જીવો પોતાનું આત્મહિત સાધતા નથી અને હું પરનું કલ્યાણ કરી દઉં–એમ
વ્યર્થ અભિમાન કરીને મનુષ્યભવ હારી જાય છે.
મનુષ્યપણું પામીને ઘણું ધન ભેગું થાય તેનાથી કાંઈ આત્માની મહત્તા વધી જતી નથી અને નિર્ધનપણું
હોય તેથી કાંઈ આત્માની મહત્તા ઘટી જતી નથી. જેમ નિર્ધન કે સધનને જન્મ અને મરણનો એક જ માર્ગ છે,
તેમ ધર્મનો અને મોક્ષનો માર્ગ પણ બધા જીવોને માટે એક જ પ્રકારનો છે. સધનને ધર્મ થાય અને નિર્ધનને ન
થાય–એમ નથી. કેમકે સધનપણાથી કે નિર્ધનપણાથી ધર્મ થતો નથી, પણ આત્માનું ભાન કરે તો ધર્મ થાય છે.
નિર્ધન હોય કે સધન, પણ જે આત્માનું ભાન કરે તેને જ ધર્મ થાય છે. માત્ર માનવદેહથી મોક્ષ થાય છે તેથી તે
માનવદેહને ઉત્તમ કહેવાય છે.
‘ત્યારે તમે પૂછશો કે સઘળાં માનવીનો મોક્ષ કેમ થતો નથી? એનો ઉત્તર પણ હું કહી દઉં છું. જેઓ
માનવપણું સમજે છે તેઓ સંસાર શોકને તરી જાય છે. માનવપણું વિદ્વાનો એને કહે છે કે, જેનામાં વિવેક બુદ્ધિ
ઉદય પામી હોય; તે વડે સત્યાસત્યનો નિર્ણય સમજીને પરમ તત્ત્વ, ઉત્તમ આચાર અને સત્ધર્મનું સેવન કરીને
તેઓ અનુપમ મોક્ષને પામે છે.’
મોક્ષનું સાધન આ માનવભવમાં જ થાય છે, પરંતુ બધાય માનવોનો મોક્ષ થઈ જતો નથી.
મનુષ્યપણામાં જેઓ વિવેક બુદ્ધિ (એટલે કે સ્વ–પરનું યથાર્થ જ્ઞાન) પ્રગટ કરીને આત્માને સમજે છે તેઓનો જ
મોક્ષ થાય છે. સત્ય અને અસત્યનો નિર્ણય કરીને જેઓ પરમ તત્ત્વને–એટલે કે આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવને સમજે
છે, તથા રાગદ્વેષરહિત આત્માના નિર્દોષ સ્વભાવમાં એકાગ્રતારૂપ જે ઉત્તમ આચાર તેનું પાલન કરે છે તેઓ જ
મોક્ષ પામે છે.
‘મનુષ્યશરીરના દેખાવ ઉપરથી વિદ્વાનો તેને મનુષ્ય કહેતા નથી, પરંતુ તેના વિવેકને લઈને કહે છે.’
આત્માનો નિર્દોષ સ્વભાવ શું અને વિકાર શું? તેનો જે વિવેક કરે છે તે જ ખરેખર મનુષ્ય છે. પણ હાથ–પગ
વગેરેની આકૃતિ ઉપરથી ખરેખર જ્ઞાની મનુષ્યપણું કહેતા નથી. જેને સ્વ–પરનો વિવેક નથી તેના માનવપણાને