: ૨૧૨ : આત્મધર્મ–૮૨ : શ્રાવણ : ૨૦૦૬ :
જ્ઞાની ઉત્તમ કહેતા નથી. જેણે સ્વ–પરનો વિવેક પ્રગટ કર્યો છે તે જ ખરેખર મનુષ્ય છે, અને એને જ જ્ઞાનીઓ ઉત્તમ
કહે છે. હું કોણ ને મારું સ્વરૂપ શું? તથા મારાથી ભિન્ન પદાર્થો શું? તેનો જેને વિવેક નથી તેને ધર્મ થતો નથી.
અંતરમાં સ્વ–પરનો વિવેક પ્રગટ કર્યા વગર, માત્ર બે હાથ, બે પગ, મોઢું વગેરે આકૃતિ ઉપરથી જ
મનુષ્યપણું ન સમજવું; કેમકે જો એમ ગણો તો તો વાંદરાને પણ તે બધું છે તેથી તેને પણ માણસ કહેવો પડે. ‘બે
હાથ, બે પગ, બે આંખ, બે કાન, એક મુખ, બે હોઠ અને નાક એ જેને હોય તેને મનુષ્ય કહેવું–એમ આપણે
સમજવું નહિ. જો એમ સમજીએ તો પછી વાંદરાને પણ મનુષ્ય ગણવો જોઈએ, એણે પણ એ પ્રમાણે સઘળું પ્રાપ્ત
કર્યું છે. વિશેષમાં એક પૂછડું પણ છે, ત્યારે શું એને મહા મનુષ્ય કહેવો? નહિ. માનવપણું સમજે તે જ માનવ
કહેવાય.’ દેહથી ભિન્ન આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને અંતરમાં વિવેક પ્રગટ કરે તે જ માનવ છે. અમૂલ્ય
તત્ત્વવિચારમાં પણ ‘વિવેક’ સંબંધી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
‘હું કોણ છું? ક્યાંથી થયો? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરૂ?
કોના સંબંધે વળગણા છે? રાખું કે એ પરિહરૂં?
એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંતભાવે જો કર્યા,
તો સર્વ આત્મિક જ્ઞાનનાં સિદ્ધાંત તત્ત્વો અનુભવ્યાં.’
હું આ દેહ નથી પણ હું આત્મા છું, હું નવો થયો નથી પણ અનાદિનો છું, હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, રાગાદિભાવો
મારું ખરું સ્વરૂપ નથી, દેહાદિ પરવસ્તુ સાથે મારે કાંઈ સંબંધ નથી.–એ પ્રમાણે અંતરમાં આત્માનો વિચાર અને
વિવેક પ્રગટ કરે તે જીવે આત્મિક જ્ઞાનનાં સર્વ તત્ત્વો અનુભવ્યાં છે.
‘જ્ઞાનીઓ કહે છે કે એ માનવભવ બહુ દુર્લભ છે; અતિ પુણ્યના પ્રભાવથી એ દેહ સાંપડે છે.’ –‘બહુ
પુણ્ય કેરા પુંજથી શુભ દેહ માનવાનો મળ્યો’–‘માટે એથી ઉતાવળે આત્મસાર્થક કરી લેવું. ગજસુકુમાર જેવાં
નાનાં બાળકો પણ માનવપણાને સમજવાથી મોક્ષ પામ્યા. મનુષ્યમાં જે શક્તિ વધારે છે તે શક્તિ વડે કરીને
મદોન્મત્ત હાથી જેવા પ્રાણીને પણ વશ કરી લે છે; એ જ શક્તિવડે જો તેઓ પોતાના મનરૂપી હાથીને વશ કરી
લે તો કેટલું કલ્યાણ થાય!’
જગતમાં એકેન્દ્રિય તથા કીડી વગેરેની સંખ્યા ઘણી છે, તથા નારકી અને દેવોની સંખ્યા પણ ઘણી છે, પણ
મનુષ્યો ઘણા થોડા છે. મનુષ્યદેહ મળવો મહા મોંઘો છે. માટે એવો દુર્લભ મનુષ્યદેહ પામીને ઉતાવળે આત્મ–
કલ્યાણ કરી લેવું. શરીરથી જુદા જ્ઞાનમૂર્તિ આત્માનું ભાન કરી લેવું તેમાં જ માનવજીવનની સાર્થકતા છે. શ્રીમદ્દે
પોતે નાની ઉંમરમાં આ રચના કરી છે અને તેમાં વૈરાગ્યના દાખલા પણ નાની ઉંમરના રાજકુમારોના આપ્યા છે.
ગજસુકુમાર વગેરે રાજકુમારો નાની ઉંમરમાં આત્મભાન કરીને અને સંસારથી વૈરાગ્ય પામીને મોક્ષ પામ્યા છે.
‘કોઈ પણ અન્ય દેહમાં પૂર્ણ સદ્દવિવેકનો ઉદય થતો નથી, અને મોક્ષના રાજમાર્ગમાં પ્રવેશ થઈ શકતો
નથી. એથી આપણને મળેલો એ બહુ દુર્લભ માનવદેહ સફળ કરી લેવો અવશ્યનો છે.’ અન્ય ત્રણ ગતિમાં
સમ્યગ્જ્ઞાન થઈ શકે છે પરંતુ પૂર્ણ સદ્દવિવેક એટલે કે કેવળજ્ઞાન તો મનુષ્યપણામાં જ થાય છે. સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષનો રાજમાર્ગ છે. સમ્યગ્દર્શન અને જ્ઞાન પણ મોક્ષનાં કારણ છે અને તે ચારે ગતિમાં થાય
છે, પરંતુ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન પૂર્વક સમ્યક્ચારિત્ર તે મોક્ષનો રાજમાર્ગ છે એટલે કે સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ
છે, અને તે આ મનુષ્યભવમાં જ થાય છે. એવો દુર્લભ મનુષ્ય અવતાર પ્રાપ્ત થયો છે માટે જેમ બને તેમ ત્વરાથી
આત્માની ઓળખાણ કરીને વીતરાગ–માર્ગમાં સાવધાન થવું.
‘કેટલાક મૂર્ખો દુરાચારમાં, અજ્ઞાનમાં, વિષયમાં અને અનેક પ્રકારના મદમાં, મળેલો માનવદેહ વૃથા
ગુમાવે છે, અમૂલ્ય કૌસ્તુભ હારી બેસે છે. એ નામના માનવ ગણાય, બાકી તો વાનરરૂપ જ છે.’ આ અમૂલ્ય
ચિંતામણી જેવો મનુષ્યદેહ પામીને આત્માર્થ સાધવાને બદલે કેટલાક મૂર્ખ જીવો વિષય–કષાયમાં ગુમાવી દે છે,
તથા કેટલાક જીવો આત્માને સમજ્યા વિના ક્રિયાકાંડમાં રોકાઈને અજ્ઞાનમાં ને અજ્ઞાનમાં મનુષ્યભવ હારી જાય
છે. જો આત્માનું ભાન ન કરે તો, વાનરના જીવનમાં ને માનવના જીવનમાં અહીં કાંઈ ફેર ગણ્યો નથી. માટે
જેમ બને તેમ જલ્દી સત્સમાગમે આત્માની ઓળખાણ કરવી, અને આ મનુષ્યભવમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ ધર્મનું સેવન કરવું–એ જરૂરનું છે. આ જ આત્મહિતનો ઉપાય છે.
સણોસરા ગામમાં વીર સં. ૨૪૭૫ ના ફાગણ વદ ૭ ના રોજ પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું પ્રવચન.
(શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : મોક્ષમાળા પાઠ ૪ થો માનવદેહ.)