અનાદિથી જ્ઞાન સિવાય બીજા ઉપર લક્ષ કરીને ત્યાં પોતાપણું માન્યું હતું, અહીં આત્માને ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહીને
જ્ઞાન સિવાય બીજા ઉપરનું લક્ષ છોડાવે છે ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહેતાં તેમાં વિકારનો ને પરનો અભાવ સિદ્ધ થાય છે,
પણ જ્ઞાન સિવાયના જે શ્રદ્ધા–ચારિત્ર–આનંદ વગેરે અનંતગુણો છે તે તો જ્ઞાનમાત્રમાં જ અભેદપણે આવી
જાય છે.
રુચિ કરે તો આત્મા નહિ સમજાય. માટે વ્યવહારની પ્રીતિ છોડીને સદાય જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્માની પ્રીતિ કર.
વગેરે વ્યવહારે જ્ઞેય થયા; સ્વસન્મુખ વળતાં જ્ઞાનસામર્થ્ય પ્રગટ્યું ત્યારે, ‘આ નિમિત્ત હતું’ એમ નિમિત્તને
વ્યવહારે જ્ઞેય બનાવ્યું. જ્ઞાન જ પ્રગટ ન કરે તો જ્ઞાન વગર જ્ઞેય કોનું? નિમિત્ત છે તે કર્તા તો નથી પણ
અજ્ઞાનીને તો નિમિત્ત ખરેખર જ્ઞેય પણ નથી. કેમકે જ્ઞાન વગર જ્ઞેય કોનું? જેમ લોકાલોક તો સદાય છે, પણ
જ્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું ત્યારે લોકાલોક તેના જ્ઞેય થયા. કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાંં લોકાલોક તેનું જ્ઞેય ન હતું
પણ સ્વાશ્રયે કેવળજ્ઞાન થયું ત્યારે તે તેનું જ્ઞેય થયું. તેમ નીચલી દશામાં પણ ખરેખર તો રાગાદિ અને નિમિત્તો
તે જ્ઞાનનું જ્ઞેય જ છે, પણ ખરેખર તેને જ્ઞાનનું જ્ઞેય ક્યારે કહેવાય? કે હું તે રાગ અને નિમિત્તોથી ભિન્ન છું–એમ
સ્વસન્મુખ થઈને જો આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટ કરે તો તે જ્ઞાન રાગ અને નિમિત્તને પરજ્ઞેય તરીકે યથાર્થ જાણે, અને
ત્યારે તેને જ્ઞેય કહેવાય. રાગાદિ કે નિમિત્ત તે જ્ઞાનના કર્તા તો નથી પણ અજ્ઞાનીને તો તે ખરેખર જ્ઞાનનું જ્ઞેય
પણ નથી, કેમકે તેનામાં સ્વાશ્રિત જ્ઞાન જ ખીલ્યું નથી, તેનું જ્ઞાન રાગમાં જ એકાકાર થઈ જતું હોવાથી, રાગને
જ્ઞેય કરવાની તાકાત જ તેના જ્ઞાનમાં ખીલી નથી. રાગથી જુદો પડ્યા વગર રાગને જ્ઞેય કરવાની જ્ઞાનની
તાકાત ખીલે નહિ. રાગ અને નિમિત્તથી ભિન્ન આત્મસ્વભાવને જાણ્યા વગર રાગને રાગ તરીકે અને નિમિત્તને
નિમિત્ત તરીકે જાણશે કોણ? જાણનારું જ્ઞાન તો રાગ અને નિમિત્તની રુચિમાં અટકી પડ્યું છે. આત્માની રુચિ
તરફ વળ્યા વગર, અને રાગ તથા નિમિત્તની રુચિ ટળ્યા વગર નિમિત્તનું અને વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન થાય
નહિ. જ્યારે સ્વાશ્રયે જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરીને જ્ઞાનસ્વભાવને જ સ્વજ્ઞેય કર્યો ત્યારે સ્વ–પર પ્રકાશક
જ્ઞાનસામર્થ્ય ખીલતાં નિમિત્ત વગેરે પણ તેના વ્યવહારે જ્ઞેય થયાં.
યથાર્થપણે જ્ઞેય થતા ન હતા. હવે સ્વસન્મુખ રુચિથી સ્વભાવને જાણતાં તારા જ્ઞાનમાં તે જ્ઞેય થયું. આવો
જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરતાં શુદ્ધતા પ્રગટે છે ને અશુદ્ધતા તથા કર્મ સહેજે ટળતા જાય છે, તેનું નામ નિર્જરા છે.
જ્ઞાનમાત્ર આત્માની રુચિ થતાં મિથ્યારુચિનો તેમ જ મિથ્યાત્વ કર્મનો વ્યય થઈ જાય છે; તેનો વ્યય કરું–એમ
નથી, પણ અહીં સ્વભાવ તરફની રુચિનો ઉત્પાદ થતાં તે પર તરફની રુચિનો ઉત્પાદ જ થતો નથી.
તેમ જ અનંતાનુબંધી કષાય વગેરે કર્મોની પ્રકૃતિઓને પલટી જવાનો કાળ તેના કારણે હોય જ છે. આત્મા તે
જડ કર્મની દશાનો કર્તા નથી, છતાં નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ એવો છે કે આત્મા સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે ત્યારે
મિથ્યાત્વકર્મનો અભાવ ન થાય એમ બને નહિ.
રાગને અને વ્યવહારને જ્ઞાનનું કાર્ય માનતો અને તેનાથી જ્ઞાન થશે એમ માનતો, ત્યારે તો રાગ અને જ્ઞાન
વચ્ચે ભેદ જ