થયું ત્યારે રાગને રાગ તરીકે જાણ્યો, અને રાગ તેના જ્ઞાનનું જ્ઞેય થયો.
માને છે. પરંતુ આંખની જેમ જ્ઞાનનો સ્વભાવ રાગાદિનો કર્તા થવાનો નથી, ને રાગાદિનો સ્વભાવ જ્ઞાનનું કાર્ય
થવાનો નથી. રાગને જાણવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, ને જ્ઞાનમાં જ્ઞેય થવાનો રાગનો સ્વભાવ છે. જો જ્ઞાન અને
રાગ એક હોય તો કદી રાગની રુચિ ટળીને જ્ઞાનની રુચિ થાય નહિ; પણ તે બંને જુદા છે તેથી રાગની રુચિ
ટાળીને જ્ઞાનની રુચિ કરવાનું કહ્યું. જુઓ, આ માંગળિકમાં સરસ વાત આવી છે. અનંતકાળમાં કદી આત્માની
પ્રીતિ કરી નથી, આત્માની પ્રીતિ પ્રગટ કરીને તેમાં સંતુષ્ટ થવું તે અપૂર્વ મંગળ છે.
જ્ઞાનમાત્રની રુચિ છૂટીને કોઈ સમય પણ વ્યવહારની રુચિ રહે તો તેને ધર્મ રહેતો નથી. કોઈને એમ લાગે કે
આમાં વ્યવહાર ઊડી જાય છે,–તો તે બરાબર નથી. આમાં જ નિશ્ચય અને વ્યવહારનું યથાર્થ જ્ઞાન આવે છે.
વ્યવહાર છે તેની ક્યાં ના પાડે છે? પણ તે વ્યવહારના આશ્રયની બુદ્ધિ છોડાવે છે. અજ્ઞાની તો વ્યવહારને
નિશ્ચયનું કારણ માને છે એટલે તેને વ્યવહાર વ્યવહાર તરીકે ન રહ્યો પણ વ્યવહારે જ નિશ્ચયનું કાર્ય કર્યું એટલે
વ્યવહાર પોતે નિશ્ચય થઈ ગયો. તેમ જ નિશ્ચયનું કામ વ્યવહારે કર્યું એટલે તેને નિશ્ચય પણ ન રહ્યો. એ રીતે
અજ્ઞાનીને નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને ઊડી જાય છે. જ્ઞાની તો નિશ્ચયનો આશ્રય રાખીને વ્યવહારને જેમ છે તેમ
જાણે છે, વ્યવહારને નિશ્ચયનું કારણ માનતા નથી, તેથી તેમને જ નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેનું યથાર્થ જ્ઞાન છે.
થતાં પાંચ લબ્ધિનો અભાવ થાય છે, તેથી તેને સમ્યગ્દર્શનનું કારણ કહેવું તે આરોપથી છે. આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે
એમ કહેતાં રાગાદિભાવો ભિન્ન જ્ઞેય તરીકે રહે છે, પણ તે રાગાદિ કારણ અને આત્માનું સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર કાર્ય–એમ નથી.
ને પુણ્યના આશ્રયે પણ કલ્યાણ થાય–એવું અનેકાંતનું સ્વરૂપ નથી, પણ જ્ઞાનના જ આશ્રયે કલ્યાણ થાય ને
પુણ્યના આશ્રયે કલ્યાણ ન થાય–એવો અનેકાંત છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની રુચિ કરવી તે જ કલ્યાણનો પંથ
છે. સ્વતંત્ર રુચિ પલટાવવાની વેદના પોતે ન કરે તો કોઈ કરાવવા સમર્થ નથી.
પછી ચારિત્ર પણ તેમાં જ છે. “એટલું જ સત્ય કલ્યાણ છે કે જેટલું આ જ્ઞાન છે–એમ નિશ્ચય કરીને જ્ઞાનમાત્રથી
જ સદાય સંતોષ પામ.” અન્યની ઈચ્છા તોડ–એમ નાસ્તિથી ન કહેતાં, જ્ઞાનમાત્રમાં જ સંતુષ્ટ થા–એમ અસ્તિથી
વાત લીધી છે. જ્ઞાનમાત્રમાં સંતુષ્ટ થતાં ઈચ્છા વિલય પામી જાય છે. પહેલાંં પરની રુચિ કરીને, પરમાં સંતોષ
માનતો તે અકલ્યાણ હતું, હવે તે છોડીને આત્મસ્વભાવની રુચિ કરીને તેમાં સંતુષ્ટ થયો તે કલ્યાણ છે. રુચિની
દિશાનો ફેર હતો તેથી દશા સુધરતી ન હતી, રુચિની દિશા પલટતાં ફડાક દશા પણ પલટી ગઈ.