છે–એમ નિશ્ચય કર્યા વગર કદી આત્મામાં સંતોષ થશે જ નહિ. જે દેહની ક્રિયા અને વિકારની રુચિમાં ધર્મ
માનીને, તેમાં સંતોષાઈ ગયો છે ને તેથી આગળ ખસતો નથી તેને આચાર્યદેવ કહે છે કે જ્ઞાનમાત્રથી–એટલે
એકલા આત્માથી જ સદાય તું સંતુષ્ટ થા, તેમાં જ કલ્યાણ છે. જેટલું જ્ઞાન છે તેટલું જ સત્ય કલ્યાણ છે–એમ
વાણી તે શાસ્ત્ર છે. આવું કહેનારા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે જ ધર્મમાં નિમિત્તરૂપ હોય. એ સિવાય બીજું વિપરીત કહે
તો તે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર સત્ય નથી. તારી પર્યાય સ્વતંત્ર નથી, તું આત્માની રુચિ નહિ કરી શકે, તને કર્મો નડશે–
આમ માનનારા તથા કહેનારા બધા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને તે તરફનો રાગ–એવા નિમિત્ત
અને વ્યવહાર છે ખરા, પણ ખરેખર તેને નિમિત્ત અને વ્યવહાર ક્યારે કહેવાય? જ્યારે આત્મા તેની રુચિ
છોડીને સ્વભાવની રુચિ કરીને તેમાં સંતુષ્ટ થાય ત્યારે તેને નિમિત્ત અને વ્યવહારનું ખરું જ્ઞાન થાય છે, અને
ત્યારે જ તેને માટે નિમિત્ત અને વ્યવહાર એવો આરોપ આવે છે. જો નિમિત્ત અને વ્યવહારની રુચિ છોડીને
આત્માની રુચિ તરફ ન વળે તો તેને માટે નિમિત્ત તે ખરેખર નિમિત્ત નથી ને વ્યવહાર તે ખરેખર વ્યવહાર
નથી. આત્માની રુચિ કરીને તેમાં સંતુષ્ટ થતાં પર તરફનો અમુક વિકલ્પ તો તૂટયો અને વિકલ્પથી જુદો પડીને
પોતે જાગ્યો, ત્યારે તે નિમિત્તને, ને રાગને વ્યવહાર તરીકે જાણે છે. પોતે જાણ્યા વગર રાગને વ્યવહાર તરીકે
કોણ જાણે? રાગ તો પોતે આંધળો છે, તે કાંઈ વ્યવહારને કે નિશ્ચયને જાણતો નથી.
એ વાત પણ આવી જાય છે, તેને સંબોધીને વાત કરી છે. અહીં તો ‘તું ઉત્તમ સુખને પામીશ જ’ આવું
કહેનારાને જ નિમિત્ત તરીકે લીધા છે. હે ભવ્ય! ‘તને ઉત્તમ સુખ થશે’ એવું કહેનારા અમે નિમિત્ત છીએ, તો
તને પણ નિમિત્તને નિમિત્ત કહેવાનો અવસર જરૂર આવશે અર્થાત્ તારા ઉપાદાનમાં ઉત્તમ સુખ થશે. તું પોતે
આત્માની રુચિથી ઉત્તમ સુખને પામીશ અને ત્યારે તને આવું કહેનારાને નિમિત્ત કહેવાનો વખત આવશે. આમ
ઉપાદાન નિમિત્તની સંધિ વર્તે છે. તને કહ્યું કે તું આમ કર તેથી ઉત્તમ સુખને પામીશ. અને તું ઉત્તમ સુખને
પામીશ ત્યારે આવું કહેનારા અમને નિમિત્ત કહીશ. તું ઉત્તમ સુખ પામીશ એ જ વાત લીધી, ‘નહિ પામી શક’
એ વાત લીધી નથી.
ત્રણે કલ્યાણ છે.
માનતો નથી. તું આત્મામાં સંતુષ્ટ થા, તેથી તું ઉત્તમ સુખને પામીશ’ એમ અસ્તિની વાત લીધી. કર્મપ્રકૃતિ ટળશે
ત્યારે તને સુખ થશે–એવી વાત ન લીધી. કેમકે તેની સામે જોવાનું શું કામ છે? કર્મ સામે કે અમારા સામે
(–નિમિત્ત સામે) જોવાથી તારે શું પ્રયોજન છે? તેની દ્રષ્ટિ છોડીને, તું તારા આત્મા સામે જોઈને તેમાં જ પ્રીતિ
પામ, તેમાં જ સંતુષ્ટ થા. એમ કરવાથી તારા અંતરમાં જ તને અપૂર્વ ઉત્તમ સુખનો અનુભવ થશે. તેમાં તારે
કોઈને પૂછવું નહિ પડે.
વળવાનું કહે છે. ભાઈ, તું જ્ઞાનમાત્ર છો, તારા આત્માને જ્ઞાનમાત્રપણે લક્ષમાં લે. જ્ઞાનમાત્ર સ્વભાવમાંથી
ન પામ, પણ સદાય જ્ઞાનસ્વભાવની જ પ્રીતિ કરજે, ને તેમાં જ સંતુષ્ટ ને તૃપ્ત થજે. એ જ કલ્યાણનો પંથ છે, એ
જ નિર્જરા અને ઉત્તમસુખનો ઉપાય છે.