લોકો ‘હું આત્મા નવો થયો’ એમ કહેતા નથી, પણ ‘મને આ ઈચ્છા નવી થઈ’ એમ કહે છે, કેમ કે
એકલો શ્રદ્ધામાં લેતો નથી પણ ઈચ્છાને–રાગને આગળ કરીને, રાગ અને આત્માને ભેગા માનીને, દ્વૈતની પ્રતિત
કરે છે, તેને દ્વૈતની એટલે વિકારની ને સંયોગની ઉત્પત્તિ થશે, પણ અસંયોગી–મુક્તિની ઉત્પત્તિ નહિ થાય. હું
એકલો જ્ઞાતા છું, રાગ તે હું નથી–એમ જ્ઞાનસ્વભાવને આગળ કરીને જેણે એકત્વ આત્માની પ્રતીતિ કરી તેને
વગેરે પરસંગ વગર રહે તેવો તેનો સ્વભાવ છે, ને તેમાંથી વિકારની ઉત્પત્તિ થતી નથી, પણ તે સ્વભાવના
આધારે તો શુદ્ધદશાની જ ઉત્પત્તિ થાય છે. જેણે આવા એકત્વ જ્ઞાતાસ્વભાવની પ્રતીત કરી છે તેને
એકત્વભાવની ઉત્પત્તિ થશે ને વિકારરૂપી કાટ લાગશે નહિ તેમ જ કર્મ વગેરેનો સંયોગ પણ તેને નહિ થાય.
અજ્ઞાની જીવ વિકાર તે જ હું–એમ માને છે, તેને તે અજ્ઞાનભાવમાંથી વિકારની જ ઉત્પત્તિ થાય છે, અને તેને
કર્મ વગેરેનો સંયોગ ટળતો નથી.
ભગવાન કહે છે કે જેણે એક આત્માને જાણ્યો તેણે સર્વ જાણ્યું, આત્મામાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય છે;
નથી. પોતાના આત્માના એકત્વ સ્વભાવને સત્સમાગમે બરાબર જાણીને પોતાની પર્યાયને સ્વતરફ વાળીને
એકત્વ કરવું–તે જ કલ્યાણનો પંથ છે.
અહીં આચાર્યદેવે સોનાનું અને લોઢાનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. સોનાનો તેમજ લોઢાનો સ્વભાવ કાટ
અજ્ઞાની કોઈના સ્વભાવમાં વિકાર નથી; પરંતુ અજ્ઞાનીને વર્તમાન અવસ્થામાં સ્વભાવને ચૂકીને પરાશ્રયભાવે
વિકારની લાયકાત છે. જ્ઞાનીએ અભેદ સ્વભાવના આશ્રયે તે અવસ્થાના વિકારની યોગ્યતાનો પણ નાશ કર્યો છે.
આત્માનો સ્વભાવ શું છે તે તરફ જે પોતાનું વીર્ય નથી વાળતો, તે પોતાનું વીર્ય વિકાર તરફ વાળીને
તોય તેનું ફળ સવળું આવે નહીં. તેનો પ્રયત્ન જ વિપરીત છે. સવળો પુરુષાર્થ કરે તો કાર્ય ન પ્રગટે એમ બને
કરે તોયે તેને ધર્મ થાય નહિ.
આત્માનો સહજ જ્ઞાતાસ્વભાવ છે; તે પરથી ભિન્ન અને વિકારરહિત છે. એવા સહજ જ્ઞાતાસ્વભાવમાં
વિકારમાં આત્મબુદ્ધિ તે મિથ્યાત્વ છે, તે ઊંધી આત્મબુદ્ધિને છોડ. વિકારમાં તારો લાભ નથી. વિકાર તો તારા
સહજ–સ્વભાવનો વેરી છે તેનાથી આત્માને લાભ માનવો છોડી દે. વિકાર વડે તું પરવસ્તુને તારી કરવાનું માને
છે પણ પરવસ્તુ કદી તારી થતી નથી. તેં અનાદિથી પરને–શરીરને પોતાનું કરીને રાખવાનો પ્રયત્ન કર્યો–મોહ
કર્યો, પણ એક રજકણ પણ તારો થયો નથી. તેમ જ તે વિકારભાવ પણ તારા સ્વભાવ સાથે કાયમ રહ્યો નથી.
કેમ કે તારી સત્તામાં જે ચીજ નથી તે કદી તારી થાય નહિ. તારી ત્રિકાળી ચૈતન્યસત્તા છે, પણ કદી પોતાની
સત્તાસન્મુખ થઈને તેની સંભાળ તેં કરી નથી. અહો, હું કોણ? એ વાત પાત્ર થઈને સત્સમાગમે સમજવાનાં