અનંતકાળે આવા મનુષ્યદેહમાં આવ્યો ને આવા સત્નાં ટાણાં મળ્યાં, તે વખતે જો સત્સ્વભાવ સમજવાનો
રસ્તો અંતરમાં નહિ લે તો કોઈ રીતે તારા અવતારનો આરો આવે તેમ નથી.
વિકાર આત્માનો સ્વભાવ નથી. એકવાર પણ સ્વભાવનું ભાન કરીને વિકારનો સર્વથા નાશ કરે તો
નહિ. જુઓ, અત્યારે પણ જીવો વિકારને વધારવા માંગતા નથી પણ વિકારને ઘટાડવા માંગે છે. અને હિંસા,
ચોરી, અબ્રહ્મ વગેરે જે વિકારને ઘટાડયો તેને ફરીથી થવા દેવા માંગતા નથી. તો જેણે બધાય વિકારનો સર્વથા
નાશ કર્યો તેને ફરીથી વિકાર થાય ને અવતાર લ્યે–એમ કદી બને જ નહીં. કેમ કે વિકાર થવાનો આત્માનો
સ્વભાવ નથી. પહેલાંં વિકાર તદ્ન ટળી ગયા પહેલાંં આવું ભાન કરવું જોઈએ. આવા ભાન પછી ક્રમે ક્રમે
વિકાર ટળે છે; આવા ભાન વગર કદી વિકાર ટળતો નથી.
આત્મા પોતાના એકત્વસ્વભાવમાં નિશ્ચલ રહે તે શોભાયમાન છે. આત્માના એકત્વસ્વભાવની વાત
આચાર્યદેવે સમયસારમાં કહ્યું છે. લોકો પણ કહે છે કે ‘બગડે બે. ’ ત્યાં બે–પણાની વ્યાખ્યા શું? એક ત્રિકાળ
જ્ઞાનમય સ્વભાવ અને બીજો વિકાર, એ બંને પરમાર્થે જુદાં છે, વિકાર તે સ્વભાવ નથી ને સ્વભાવમાં વિકાર
નથી, એમ બંને જુદાં હોવા છતાં, તેને જે જુદાં નથી જાણતો પણ સ્વભાવને અને વિકારને એક માને છે, એટલે
બે માં એકપણું માનતાં તેની શ્રદ્ધા બગડે છે; જ્ઞાતાસ્વભાવ એકરૂપ છે તેને ન માનતાં, જ્ઞાનસ્વભાવ પણ હું ને
વિકાર પણ હું–એમ બે પણે માન્યો તે જીવની અવસ્થા મિથ્યાશ્રદ્ધાથી બગડે છે.
આત્મા પરથી તો ત્રિકાળ જુદો છે તેમ જ ક્ષણિક પુણ્ય–પાપથી પણ પરમાર્થે જુદો છે, તેની સાથે
દ્વૈતની કલ્પના કરવી તે પણ વિકારનું કારણ છે. એક અભેદ આત્મસ્વભાવમાં અનંત ગુણો છે, અનંત ગુણોના
અભેદપિંડમાં ‘હું જ્ઞાન છું, હું દર્શન છું’ ઈત્યાદિ ભેદનો વિકલ્પ તે પણ દ્વૈત છે, તે દ્વૈતના આશ્રયે આત્માને લાભ
થતો નથી. એક આત્મામાં ‘હું જ્ઞાન, હું દર્શન, હું આનંદ’ એવા ત્રણ પ્રકારના રાગમિશ્રિત વિચાર તે દ્વૈત છે,
તેનાથી લાભ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે,રાગથી લાભ માને તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અને અભેદ નિશ્ચયસ્વભાવના
આશ્રયને છોડીને ભેદરૂપ વ્યવહારના આશ્રયે લાભની બુદ્ધિ તે પણ મિથ્યાત્વ છે; કેમ કે ભેદના આશ્રયે પણ
રાગની જ ઉત્પત્તિ થાય છે. અભેદસ્વભાવની એકતાના આશ્રયે વીતરાગતા થાય છે. અભેદસ્વભાવમાં ગુણ–
ભેદરૂપ દ્વૈતના વિચારની શ્રેણીથી પણ દ્વૈતપણું એટલે રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે.
સત્ ધર્મની શરૂઆત પોતાના પૂર્ણ સ્વભાવના સ્વીકારથી થાય છે, ને પૂર્ણતા પણ તેના જ આશ્રયથી
છે. બર્હિમુખભાવ અનંતકાળ કર્યા, હવે અંર્તસ્વભાવસન્મુખ થા ભાઈ! એ વિના બીજો કોઈ ઉપાય શાંતિનો
નથી. અંતરસન્મુખ થઈને સ્વભાવનો આશ્રય કર્યા વિના સમ્યક્ પ્રતીત નહિ થાય; એકત્વસ્વભાવની સમ્યક્
પ્રતીત વગર એકત્વમાં લીનતા નહિ થાય. અને એકત્વસ્વભાવમાં લીનતા વગર એકત્વદશા એટલે કે મુક્તિ
નહિ થાય. જેમ સોનામાંથી સોનાના દાગીનાની ઉત્પત્તિ થાય છે તેમ આત્માના એકત્વની પ્રતીત અને આશ્રયથી
એકત્વની એટલે કે મુક્તિની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરથી ભિન્ન એકત્વસ્વભાવ શું છે? એકત્વ કહો કે પરિપૂર્ણ કહો,
કેમ કે એક હોય તે પોતાથી પરિપૂર્ણ જ હોય. –એવા પોતાના સ્વભાવનો અંતરમાં કદી ટચ થયો નથી–પ્રીતિ
જાગી નથી, અને સત્સમાગમે તે સમજવાની દરકાર કરી નથી. સ્વભાવની રુચિ અને પ્રતીત વગર મુક્તિની
શરૂઆત થતી નથી. અંતરમાં ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ કરવી તે એક જ મુક્તિની શરૂઆતનો ઉપાય છે.