આત્મા પોતે સ્વભાવથી સુખરૂપ છે, કોઈ બાહ્ય સંયોગમાંથી તેનું સુખ આવતું નથી. જીવના પોતાના
અવસ્થામાં દુઃખ ઊભું કર્યું છે. પરમાં મારું સુખ છે એવી કલ્પના જીવને સ્વતંત્ર સુખરૂપ થવા દેતી નથી.
કાચા ચણામાં મીઠાસ ભરી છે તે તેને સેકતાં પ્રગટે છે; તે મીઠાસ તેના સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટી છે, કોઈ
મીઠાસ પ્રગટે છે અને તે ઊગતો નથી. તેમ આત્માનો આનંદ–સ્વભાવ છે, તેમાં તૂરાશ નથી. અવસ્થાની
કચાસથી તૂરાશ એટલે કે દુઃખ છે, અને તે જન્મ–મરણરૂપી સંસારમાં ઊગે છે. જો અવસ્થામાં તે દુઃખ ન હોય તો
સ્વભાવનું ભાન અને એકાગ્રતા કરીને તે ટાળવાનું રહેતું નથી. અવસ્થામાં કચાસ હોવા છતાં, શક્તિરૂપે જ્ઞાન
અને આનંદથી ભરપૂર છે–એવું ભાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થાય તો પર્યાયમાં જ્ઞાન અને આનંદ વ્યક્ત થાય,
એટલે આત્માને દુઃખ રહે નહિ અને જન્મમરણમાં તે ફરીથી ઊગે નહીં. પોતાના જ્ઞાતાસ્વભાવમાં આનંદ છે તેને
ભૂલીને પરને લીધે મારામાં આનંદ છે–એમ માન્યું છે, તે માન્યતા જ તેને પરાશ્રયભાવથી છૂટીને સ્વતંત્ર
છે તે આત્માની શક્તિમાંથી જ પ્રગટ્યા છે, અને દરેક આત્મામાં તેવી શક્તિ વિદ્યમાન છે. જો સ્વભાવમાં જ
શક્તિ ન હોય તો કરોડો ઉપાયો કરવાથી પણ બાહ્ય સંયોગમાંથી તે આવે નહીં. અને સ્વભાવમાં જ જે શક્તિ છે
તે પ્રગટવા માટે બાહ્ય સંયોગની અપેક્ષા રાખતી નથી, પણ સ્વભાવના જ આશ્રયે પ્રગટે છે.
આત્મા જ્ઞાન–અમૃતની મૂર્તિ છે; તેને સમજ્યા વિના સંસારનાં મૂળ ઊખડશે નહિ. મિથ્યાત્વ તે સંસારનું
રહેવાનો છે. રાગ–દ્વેષ તદ્ન ટળી ગયા પહેલાંં આત્માના પરિપૂર્ણ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને જ્ઞાન કરીને સંસારના
મૂળિયાને ઉખેડવાની આ વાત છે. આવી સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને આવું જ્ઞાન કર્યા વગર કોઈને કદી રાગ–દ્વેષ
ટળતા નથી ને મુક્તિ થતી નથી. પરંતુ તેને ક્ષણે ક્ષણે અધર્મ થાય છે.
અહીં આચાર્યભગવાન એમ કહે છે કે સ્વભાવબુદ્ધિથી જીવને વીતરાગતાની ઉત્પત્તિ થાય છે અને
સ્વભાવ છે. કર્મ વગેરે કોઈ સંયોગો તે આત્માને આવરણનું કારણ નથી, પણ તે સંયોગમાં પોતાપણાની
વિકાર થતો નથી. જેમ સંયોગો આવરણનું કારણ નથી તેમ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે સંયોગો જીવને મુક્તિનું પણ
કારણ નથી. પોતે પોતાના એકત્વ સ્વભાવને ઓળખીને તેના આશ્રયે ઠરે તો જ મુક્તિ થાય છે.
ઈચ્છા તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. છતાં અવસ્થામાં એક સમય પૂરતી ઈચ્છાની હયાતી છે. ઈચ્છાનો જો
ત્યાં તેને જાણતાં ઈચ્છા તે જ હું–એમ અજ્ઞાનીને તેનો સ્વભાવમાં આરોપ થઈ ગયો છે. આત્માના મૂળ
અનારોપ સ્વભાવમાં ઈચ્છા નથી, તે અનારોપ સ્વભાવને ન જાણ્યો એટલે ઈચ્છામાં આરોપ કરીને ઈચ્છા તે જ
હું એમ અજ્ઞાનીએ માની લીધું છે. ઈચ્છા વગરના એકલા જ્ઞાતા–સ્વભાવની રુચિ થયા વિના કદી દ્વૈત એટલે કે
સંસાર ટળતો નથી ને મુક્તિની લાયકાત તેને પ્રગટતી નથી.
આત્માનો કાયમી સત્ એકરૂપ સ્વભાવ શું છે તેની આ વાત છે. ચૈતન્યસ્વભાવી આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવે
જે સત્સ્વરૂપ છે તેને બદલે પરના આશ્રયે લાભ થાય એમ માને છે તેને ધર્મ થતો નથી. ઈચ્છા વિકાર છે, શુભ
ઈચ્છાથી ધર્મનો લાભ થાય એમ માને તો વિકાર