આત્માના એકરૂપ જ્ઞાનસ્વભાવમાં કાંઈ ઈચ્છા થાય તે દ્વૈત છે. એક આત્માને પોતાના સ્વભાવ સિવાય
પદાર્થોમાં કાંઈ ફેરફાર કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી. પ્રતિકૂળ સંયોગોને દૂર કરવા ને અનુકૂળ સંયોગોની
પ્રાપ્તિ કરવી–તે ઈચ્છાનું કાર્ય નથી. ઈચ્છા થાય તે જ્ઞાનસ્વભાવથી અન્ય છે એટલે દ્વૈત છે. ઈચ્છા થવા છતાં એમ
જાણવું જોઈએ કે આ ઈચ્છા મારું સ્વરૂપ નથી તેમ જ તે ઈચ્છાને લીધે પરનાં કાર્ય થતાં નથી. એમ જો ઈચ્છાને
અને આત્માને ભિન્ન ઓળખીને, ઈચ્છા–રહિત એકલા આત્માનો અશ્રય કરે તો તે અદ્વૈતના આશ્રયે
અદ્વૈતભાવની–શુદ્ધ પર્યાયની–ઉત્પત્તિ થાય છે. નિર્મળ પર્યાયમાં શુદ્ધતાની તારતમ્યતાના અનેક પ્રકારો પડતા
હોવા છતાં, દરેક પર્યાય એકત્વ સ્વભાવમાં જ અભેદ થાય છે તે અપેક્ષાએ તેમાં અદ્વૈતપણું છે. કોઈ પર્યાય
અભેદ સ્વભાવનો આશ્રય છોડતી નથી પણ અભેદના આશ્રયે દ્રવ્ય–પર્યાયની એકતા જ થાય છે, તેથી તેને
અદ્વૈત કહ્યું છે. પરના આશ્રયે કે પર્યાયના આશ્રયે રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે અને દ્રવ્ય–પર્યાયમાં ભેદ પડે છે માટે
તે દ્વૈત છે. જગતના પદાર્થોથી તો આત્મા જુદો જ છે. છતાં પર સાથે પોતાને અદ્વૈત માને–પરનું હું કરું એમ
માને–તે તો સ્થૂળ અજ્ઞાન છે. અહીં તો એક આત્મામાં જ દ્વૈત અને અદ્વૈતની વાત છે. રાગ–દ્વેષાદિ ભાવો થાય તે
આત્માના સ્વભાવથી દ્વૈત છે–અન્ય છે. તે રાગાદિથી આત્માને લાભ માનવો એટલે કે રાગાદિ ભાવો સાથે
આત્માને અદ્વૈત માનવો તે પણ મિથ્યાત્વ છે. વિકારરહિત તેમજ અવસ્થાના રંગ–ભેદ રહિત ત્રિકાળ એકરૂપ
જ્ઞાયકસ્વભાવ છે તે અદ્વૈત છે, તેની ઓળખાણ કરીને તેનો આશ્રય કરતાં નિર્મળ વીતરાગભાવ પ્રગટે છે, તેનું
નામ ધર્મ છે.
આત્મા જ્ઞાયક છે. જ્ઞાતા આત્મા તો પદાર્થોનો જાણનાર છે; તે જ્ઞાતાસ્વભાવને બદલે અજ્ઞાની જીવ
અજ્ઞાની જીવ, આત્માના એકલા–અદ્વૈત–જ્ઞાનસ્વભાવને ન માનતાં, જ્ઞાન અને ઈચ્છાને એકરૂપ માનીને દ્વૈત
એટલે કે વિકારભાવની ઉત્પત્તિ કરે છે. પોતાનો જ્ઞાન અને સુખ સ્વભાવ છે તેને જાણે તો ઈચ્છાને પોતાનું
સ્વરૂપ માને નહિ એટલે ઈચ્છામાં ને પરમાં સુખ માને નહિ. જીવ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડે છે પણ પરથી
ભિન્ન પોતાના એકત્વસ્વભાવને કદી જાણ્યો નથી. જો એકત્વસ્વભાવને જાણે તો પર સંગ–રહિત એકત્વદશા–
મુક્તિ–પ્રગટ થયા વગર રહે નહીં.
એટલે તેને વિકારથી જુદો પડીને નિર્મળ અવસ્થા થતી નથી. જડની અવસ્થા સ્વતંત્રપણે થાય છે, તેમાં આત્માની
ઈચ્છા કામ કરતી નથી. ઈચ્છા અનુસાર શરીરની નિરોગતા ક્યારેક રહે તો તે પણ આત્માની ઈચ્છાને કારણે થયું
નથી. ઈચ્છાને નિરર્થક ન જાણે ત્યાં સુધી ઈચ્છાથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવને માને નહિ અને જ્ઞાન સાચું થાય નહીં. જેણે
ઈચ્છાને પોતાની માની તેણે જ્ઞાનસ્વભાવી એકલા આત્માને દ્વૈતરૂપે માન્યો છે, તે મિથ્યા માન્યતા છે, તેમાંથી
સંસારની ઉત્પત્તિ થાય છે. આત્માનો અખંડ ચૈતન્યસ્વભાવ છે, પરથી ભિન્ન અને સ્વભાવથી એકરૂપ એવા
એકત્વસ્વભાવની જો શ્રદ્ધા કરે તો સંસારથી છૂટીને જીવ એકલો–મુક્ત થયા વિના રહે નહીં.
લાભ માને છે, તેને દ્વૈતસ્વભાવની–રાગદ્વૈષની ઉત્પત્તિ થાય છે.