જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત નથી એટલે જ્ઞેયોના આવા વ્યવસ્થિત સ્વભાવની પ્રતીત નથી બેસતી.
વસ્તુ હોય જ નહીં. બંને એમ ને એમ અનાદિઅનંત છે. ત્રણેકાળમાંથી એક પણ સમયના વર્તમાનને કાઢી નાખો
તો ત્રિકાળી વસ્તુ જ સિદ્ધ થઈ શકે નહીં. ત્રણે કાળના વર્તમાનનો પિંડ તે સત્દ્રવ્ય છે, ને તે ત્રણે કાળનો દરેક
વર્તમાન પરિણામ પોતાના અવસરમાં સત્ છે, તે પોતાપણે ઉત્પાદરૂપ છે, પૂર્વની અપેક્ષાએ વ્યયરૂપ છે ને સળંગ
વસ્તુના વર્તમાનપણે ધુ્રવરૂપ છે. આવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવયુક્ત પરિણામ તે સત્ છે ને તે દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે.
આવા સત્ને કોણ ફેરવે? સત્ને જેમ હોય તેમ જાણે પણ સત્ને કોઈ ફેરવી શકે નહિ.
રુચિ તરફ શ્રદ્ધા ઢળી જાય છે. અંશને અંશ તરીકે ને અંશીને અંશી તરીકે શ્રદ્ધામાં લેતાં શ્રદ્ધાનું આખું જોર અંશ
ઉપરથી ખસીને ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણ તરફ ઢળી જાય છે. એ જ સમ્યગ્દર્શન છે.
જાણતાં તેના ઉપર ત્રિકાળી જોર આવ્યું, એટલે તેની જ મુખ્યતા થઈ અને તેની રુચિમાં શ્રદ્ધાનું બળ વળી ગયું.
આ રીતે સ્વજ્ઞેયને જાણતાં સમ્યક્ત્વ આવી જાય છે. માટે આ જ્ઞેય–અધિકારનું બીજું નામ સમ્યક્ત્વ–અધિકાર
પણ છે.
નથી, રાગ જડ સાથે તાદાત્મ્યવાળો છે’–એમ કહેવામાં આવે છે. ત્યાં દ્રષ્ટિઅપેક્ષાએ રાગને પરમાં નાંખી દીધો
ને, શુદ્ધ–દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરાવી. અને અહીં, આ પ્રવચનસારમાં જ્ઞાન–અપેક્ષાએ કથન છે તેથી આખું ય સ્વજ્ઞેય
બતાવવા રાગને પણ સ્વજ્ઞેયમાં લીધો. દ્રષ્ટિઅપેક્ષાએ રાગ પરમાં જાય છે ને જ્ઞાનઅપેક્ષાએ રાગ સ્વજ્ઞેયમાં
આવે છે; પરંતુ રાગમાં જ સ્વજ્ઞેય પૂરું થઈ જતું નથી. રાગરહિત દ્રવ્ય–ગુણસ્વભાવ તે પણ સ્વજ્ઞેય છે. એમ
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેને સ્વજ્ઞેય તરીકે જાણ્યા ત્યાં રાગમાંથી એકત્વબુદ્ધિ છૂટીને રુચિનું જોર દ્રવ્ય તરફ વળી
ગયું. એકલા રાગને આખું તત્વ સ્વીકારતાં સ્વજ્ઞેય આખું પ્રતીતમાં આવતું ન હતું. ને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ
આખા સ્વજ્ઞેયની પ્રતીત થતાં તે પ્રતીતનું જોર ત્રિકાળી તરફ વધી જાય છે, એટલે ત્રિકાળીની મુખ્યતા થઈને તે
તરફ રુચિનું જોર વળે છે. એ રીતે આમાં પણ દ્રવ્યદ્રષ્ટિ આવી જાય છે.
મિથ્યારુચિ હતી; દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેને જ્ઞેય તરીકે જાણીને અવ્યક્ત–શક્તિરૂપ અંર્તસ્વભાવ તરફ ઢળી જાય
છે ત્યારે જ સ્વજ્ઞેયને આખું પ્રતીતમાં લીધું છે અને ત્યારે જ, તેણે ભગવાને કહેલું દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સ્વરૂપ
સાંભળ્યું–એમ કહેવાય છે.
સ્વજ્ઞેય છે, તેમાં દ્રવ્યને દ્રવ્ય તરીકે જાણે, ગુણને ગુણ તરીકે જાણે ને પર્યાયને પર્યાય તરીકે જાણે તો જ્ઞાન સાચું
થાય, પણ જ્ઞાન જેમ છે તેમ ન જાણે કે ક્ષણિક પર્યાયને જ આખું તત્ત્વ માની લ્યે અથવા તો ક્ષણિક પર્યાયને
સર્વથા જાણે જ નહિ–તો તે જ્ઞાન સાચું ન થાય. અને પદાર્થના સાચા જ્ઞાન વિના શ્રદ્ધા પણ સાચી ન થાય, ને
જ્ઞાન–શ્રદ્ધાન વિના સમ્યક્ચારિત્ર, વીતરાગતા કે મુક્તિ થાય નહીં.