પ્રમાણે,–એમ નક્કી કર્યું એટલે પરમાં કે સ્વમાં ક્યાંય પરિણામના ફેરફારની બુદ્ધિ ન રહેતાં જ્ઞાન જ્ઞાનમાં જ
એકાગ્રતા પામે છે. તેને જ ધર્મ અને મોક્ષમાર્ગ કહેવાય છે.
પરિણામમાં ફેરફાર ન થાય’ એમ વસ્તુસ્થિતિની પ્રતીત કરતાં જ્ઞાનમાં ધીરજ આવી જાય છે. અને જ્યાં જ્ઞાન
ધીરું થઈને સ્વમાં વળવા લાગ્યું ત્યાં મોક્ષપર્યાય થતાં વાર લાગે નહિ. આ રીતે ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતમાં
મોક્ષમાર્ગ આવી જાય છે.
તે જ પ્રકાશે છે અને તેની પહેલાંંના પરિણામો તે વખતે પ્રકાશતા નથી. પહેલાં પરિણામના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ
સિદ્ધ કરતી વખતે ‘વર્તમાન પરિણામ પૂર્વ પરિણામના વ્યયરૂપ છે’ એમ કહ્યું હતું, અને અહીં દ્રવ્યના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવ સિદ્ધ કરવામાં કથનશૈલી ફેરવીને એમ કહ્યું કે ‘વર્તમાન પરિણામ વખતે પૂર્વના પરિણામ પ્રગટ થતાં
નથી.’–માટે તે પૂર્વ પરિણામની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય વ્યયરૂપ છે. જે પરિણામમાં દ્રવ્ય વર્તી રહ્યું હોય તે પરિણામની
અપેક્ષાએ દ્રવ્ય ઉત્પાદરૂપ છે, તેની પહેલાંનાં પરિણામ કે જે અત્યારે પ્રગટ નથી તેની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય વ્યયરૂપ
છે, ને બધાય પરિણામમાં સળંગ વહેતા દ્રવ્યના પ્રવાહની અપેક્ષાએ તે ધુ્રવરૂપ છે. –એ પ્રમાણે દ્રવ્યનું
ત્રિલક્ષણપણું જ્ઞાનમાં નક્કી થાય છે. આવો જ્ઞેયોનો નિર્ણય કરનારું જ્ઞાન સ્વમાં ઠરે છે, તેનું નામ
મોતીના સ્પર્શની અપેક્ષાએ માળાનો વ્યય થયો, બીજા મોતીના સ્પર્શની અપેક્ષાએ માળાનો ઉત્પાદ થયો અને
‘માળા’ તરીકેનો પ્રવાહ તો ચાલુ જ રહ્યો તેથી માળા ધુ્રવ રહી. એ પ્રમાણે એક પછી એક થતા પરિણામમાં
વર્તનારા દ્રવ્યમાં પણ ઉત્પાદ, વ્યય ને ધુ્રવ સમજવા.
દ્રવ્ય પણ પરિણમે છે. જો પરિણામનો ઉત્પાદ થતાં દ્રવ્ય પણ નવા પરિણામે ન ઊપજતું હોય તો તો દ્રવ્ય
ભૂતકાળમાં રહી જાય એટલે કે વર્તમાન વર્તમાનપણે તે વર્તી શકે નહિ, ને તેનો અભાવ જ થાય. માટે
પરિણામના ઉત્પાદ–વ્યય થતાં દ્રવ્ય પણ ઉત્પાદ–વ્યયપણે પરિણમે જ છે. દ્રવ્યના પરિણમન વગર પરિણામના
ઉત્પાદ–વ્યય થાય નહિ, અને દ્રવ્યની સળંગ ધુ્રવતા પણ નક્કી ન થાય. માટે દ્રવ્ય ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળું જ છે;
‘પર્યાયમાં જ ઉત્પાદ–વ્યય છે ને દ્રવ્ય તો ધુ્રવ જ રહે છે, તેમાં ઉત્પાદ–વ્યય થતા જ નથી’–એમ નથી.
પરિણામના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવમાં વર્તતું દ્રવ્ય પણ એક સમયમાં ત્રિલક્ષણવાળું છે.
ઉપરથી દ્રષ્ટિ ખસી ને સ્વ તરફ વળ્યો. હવે સ્વમાં પણ પર્યાય ઉપરથી દ્રષ્ટિ ખસી ગઈ કેમ કે તે પર્યાયમાંથી
પર્યાય પ્રગટતી નથી પણ દ્રવ્યમાંથી પર્યાય પ્રગટે છે, એટલે દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ ગઈ. એને ત્રિકાળી સત્ની પ્રતીતિ
થઈ. આવી ત્રિકાળી સત્ની પ્રતીતિ થતાં દ્રવ્ય પોતાના પરિણામમાં સ્વભાવની ધારાએ વહેતું, ને વિભાવ
ધારાનો નાશ કરતું પરિણમે છે. માટે દ્રવ્યને ત્રિલક્ષણ અનુમોદવું.