નક્કી કરે તો પોતાના જ્ઞાયકપણાની પ્રતીતિ થઈ જાય. દ્રવ્યના દરેક પરિણામને પોતપોતાનો અવસર ભિન્ન છે.
સામે ત્રણકાળના પરિણામો એક સાથે જ્ઞેય છે ને અહીં આત્મા તેનો જાણનાર છે. આવા જ્ઞેયજ્ઞાયકપણામાં વચ્ચે
રાગ ન રહ્યો, એકલી વીતરાગતા જ આવી. પહેલાં આવી શ્રદ્ધા કરતાં વીતરાગી શ્રદ્ધા થાય છે ને પછી
જ્ઞાનસ્વભાવમાં સ્થિરતા થતાં વીતરાગી ચારિત્ર થાય છે.
તો પરિણામ થાય, કે નિમિત્તને લીધે અહીં પરિણામમાં ફેરફાર થાય, કર્મના ઉદયથી વિકાર થાય, કે વ્યવહાર
કરતાં કરતાં પરમાર્થ પ્રગટે, અથવા તો પર્યાયના આધારે પર્યાય થાય’–એવી કોઈ વાત ઊભી રહેતી નથી. બધા
પરિણામો પોતપોતાના અવસરે દ્રવ્યમાંથી પ્રગટે છે. જ્યાં દ્રવ્યના દરેક પરિણામો પોતપોતાના અવસરે ‘સત્’ છે
ત્યાં વળી નિમિત્ત સામે જોવાનું જ ક્યાં રહ્યું?–અને ‘હું પરમાં ફેરફાર કરું કે પરથી મારામાં ફેરફાર થાય’ –એ
વાત પણ ક્યાં રહી? –માત્ર જ્ઞાતા અને જ્ઞેયપણું જ રહે છે, એ જ મોક્ષનો માર્ગ છે, એ જ સમ્યક્ પુરુષાર્થ છે.
દરેક પરિણામ પોતપોતાના અવસરમાં સત્ છે. આમાં ત્રણકાળના પરિણામોની એક સળંગ સાંકળ લઈને
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવની વાત કરી છે. દ્રવ્ય પોતાના પરિણામસ્વભાવમાં રહેલું છે. અત્યારે પરિણામનો સ્વભાવ શું
છે તે વાત ચાલે છે. પહેલાંં પરિણામોનો ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સ્વભાવ સાબિત કરે છે; અને પછી, દ્રવ્ય તે
પરિણામ–સ્વભાવમાં રહેલું હોવાથી તે દ્રવ્ય પણ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળું સત્ છે–એમ છેલ્લે સાબિત કરશે. જ્ઞાતા,
વસ્તુના આવા સ્વભાવને જાણે ને જ્ઞેયોમાં ફેરફાર કરવાનું ન માને તે સમ્યક્ત્વ છે, ને પદાર્થોના સ્વભાવનો
જ્ઞાતા રહે તેમાં વીતરાગતા છે.
થતા ત્રણકાળના પરિણામો તે જ્ઞેયો છે,–આવી પ્રતીતિ કરતાં ક્યાંય ફેરફાર કે આઘુંપાછું કરવાની બુદ્ધિ ન રહી,–
રાગ–દ્વેષની બુદ્ધિ ન રહી, એટલે જ્ઞાન સ્વમાં ઠર્યું. આ જ વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાનનું કારણ છે.
ઉત્પાદ્–વ્યય–ધુ્રવવાળું છે. આવા દ્રવ્યના સત્ સ્વભાવની પ્રતીતિ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે. એ જ ખરું
અદ્ધરથી થતા નથી પણ પરિણામીના પરિણામ છે; એટલે પરિણામનો નિર્ણય કરતાં પરિણામી દ્રવ્યનો જ નિર્ણય
થાય છે, ને એકલા પરિણામ ઉપરથી રુચિ ખસીને ત્રિકાળી દ્રવ્ય–સ્વભાવ તરફ રુચિ અને જ્ઞાન વળે છે,–એ જ
સમ્યગ્દર્શન અને વીતરાગતાનું મૂળ છે.
પણ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવવાળું છે–એમ આ ગાથામાં સિદ્ધ કરવું છે.
(૧) ટીકામાં, પહેલાંં તો દ્રવ્યમાં સમગ્રપણા વડે અનાદિ–