: વૈશાખ : ૨૪૭૭ : ૧૫૩ :
વિના સમ્યકત્વની ઉત્પત્તિ ગોતે તો તે મળશે નહીં; ને ચૈતન્યસ્વરૂપ ધુ્રવ આત્માના અવલંબન વિના પણ
સમ્યગ્દર્શન નહિ મળે.
સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિની સાથે જ આત્માની ધુ્રવતા અને મિથ્યાત્વનો વ્યય હોય છે; તે બંનેને માન્યા વિના
સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ સિદ્ધ નહિ થાય. માટીમાં, માટીપણાની ધુ્રવતા અને પિંડ–અવસ્થાના વ્યય વગર ઘડાની
ઉત્પત્તિ સિદ્ધ થાય નહીં. અને જો જગતમાં ઘડારૂપ એક ભાવની ઉત્પત્તિ ન થાય તો જગતમાં સમ્યક્ત્વ,
સિદ્ધદશા વગેરે કોઈ ભાવોની ઉત્પત્તિ જ નહિ થાય. તેમ જ જો માટી વગર જ ઘડો થાય તો આકાશનું ફૂલ પણ
થાય એટલે કે વસ્તુની હયાતી વગર–અદ્ધરથી જ નવા નવા ભાવો ઉત્પન્ન થવા માંડે,–આત્મા વગર જ સમ્યક્ત્વ
ઊપજે–એ રીતે મોટો દોષ આવે છે. આત્માની ધુ્રવતાના અવલંબન વગર જ કદી સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિ થાય નહીં.
પરથી લાભ થશે એવી જે મિથ્યારુચિ છે તે પરસન્મુખ રુચિના અભાવ વગર અને સ્વદ્રવ્યની ધુ્રવતાના
અવલંબન વગર સમકિતની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે નહીં.
તેમ સમ્યગ્જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ બાબત : ધુ્રવ જ્ઞાનાનંદ આત્માના અવલંબનથી, અને અજ્ઞાનના વ્યયથી
સમ્યગ્જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. ધુ્રવ ચેતન વિના અને અજ્ઞાનના વ્યય વિના સમ્યગ્જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ શોધે તો તે
મળશે નહીં.
તેમ ચારિત્રની ઉત્પત્તિ બાબત : બહારની ક્રિયામાં કે શરીરની નગ્ન અવસ્થામાં આત્માનું ચારિત્ર નથી.
ચારિત્ર એટલે આત્માની વીતરાગપર્યાય; તે વીતરાગપર્યાય રાગના અભાવથી અને ધુ્રવ ચિદાનંદ આત્માના
અવલંબનથી ઊપજે છે, મહાવ્રત વગેરેના રાગથી તે ઊપજતી નથી. ધુ્રવતાનું અવલંબન અને રાગનો અભાવ–
એ બંને વિના વીતરાગભાવની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહીં.
એ જ પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ ધુ્રવ ચૈતન્ય–સ્વભાવના અવલંબન વિના અને પૂર્વની અપૂર્ણ જ્ઞાન–
દશાના વ્યય વિના થતી નથી. આત્માની ધુ્રવતા રહીને અને અલ્પજ્ઞતાનો વ્યય થઈને પૂર્ણજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.
છેલ્લી સિદ્ધ દશા,–તે પણ આત્માની ધુ્રવતા અને સંસારદશાનો વ્યય–એ બંને સહિત જ થાય છે.
આમાં ધુ્રવતા તે ભાવસાધન છે ને વ્યય તે અભાવસાધન છે.
ઉપરના દ્રષ્ટાંતો પ્રમાણે જગતના જડ કે ચેતન બધા ભાવોના ઉત્પાદમાં સમજવું. કોઈ પણ ભાવનો
ઉત્પાદ વસ્તુની ધુ્રવતા વિના અને પૂર્વ ભાવના વ્યય વિના હોતો નથી.
જો માટી વગર જ ઘડા ઉત્પન્ન થવા માંડે તો તો આકાશપુષ્પની જેમ વસ્તુ વગર જ જગતમાં અવસ્થાઓ
થવા માંડશે. જેમ આકાશનાં ફૂલ નથી તેમ ધુ્રવસ્વભાવ વગર પર્યાયનો ઉત્પાદ થતો નથી. ધુ્રવ આત્માના
અવલંબન વગર સમ્યક્ત્વપર્યાયનો ઉત્પાદ થાય નહિ. જગતમાં જો સસલાનાં શીંગડાં થાય, કાચબાના વાળ
થાય કે આકાશનાં ફૂલ થાય તો ધુ્રવના અવલંબન વગર સમ્યક્ત્વ થાય.–તે વાત કદી બને નહિ. ધુ્રવતત્ત્વ વગર
એકલા શૂન્યમાંથી જ કોઈ ભાવની ઉત્પત્તિ થાય નહીં. માટે ઉત્પાદ સાથે ધુ્રવ તેમ જ વ્યયને પણ માનવા
જોઈએ. આવું જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ છે, સર્વજ્ઞદેવના જ્ઞાનમાં આ જ પ્રમાણે જણાયું છે, તેમની
વાણીમાં આ જ રીતે આવ્યું છે, સંતોએ પણ એ જ રીતે જાણીને કહ્યું છે ને શાસ્ત્રોમાં પણ એ જ કહ્યું છે.–આવા
વસ્તુસ્વરૂપને જે નથી જાણતો તે ખરેખર દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને જાણતો નથી.
જુઓ ભાઈ! સત્ સરળ છે, સહજ છે, સુગમ છે. પણ અજ્ઞાનતાથી વિષમ માની લીધું છે તેથી કઠણ
લાગે છે. સત્સમાગમે ધીરો થઈને સમજે તો સત્ સહેલું છે, સહજ છે. આ વસ્તુસ્વભાવ સમજ્યા વગર કોઈ
રીતે કલ્યાણ થતું નથી.
વસ્તુ એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ છે. વિકારની રુચિનો અભાવ અને નિત્ય આત્માના અવલંબન
વગર સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિ થતી નથી. વસ્તુમાં જો ધુ્રવ અને વ્યય ન હોય તો ઉત્પાદ થાય નહીં. એ પ્રમાણે એક
ઉત્પાદની વાત કરી, અને એકલો ઉત્પાદ માનવામાં દોષ આવે છે તે બતાવ્યું. હવે વ્યયની વાત કરે છે:
[૨] એકલો વ્યય માનવામાં આવતા દોષ
ધુ્રવ અને ઉત્પાદ વગરનો એકલો વ્યય માનવામાં પણ દોષ આવે છે. ધુ્રવ અને ઉત્પાદ વગર એકલો
વ્યય ન હોય.
કોઈ કહે: માટીમાં પિંડપર્યાયનો નાશ થયો પણ ઘટપર્યાયની ઉત્પત્તિ ન થઈ તેમ જ માટી કાયમ ન