: ૧૫૬ : : આત્મધર્મ : ૯૧
વ્યયને ઓળંગી ગયું. પિંડના નાશ વગર અને ઘડાની ઉત્પત્તિ વગર માટીની ધુ્રવતા શેમાં રહેશે? પરિણામ વગર
પરિણામી સાબિત જ નહિ થાય. ઉત્પાદ–વ્યય વગર ધુ્રવને નક્કી કોણ કરશે? ધુ્રવ પોતે ધુ્રવને નક્કી નથી કરતું
પણ નવી પર્યાયનો ઉત્પાદ અને જૂની પર્યાયનો વ્યય તે વડે ધુ્રવ નક્કી થાય છે.
‘આત્મા એકલો કૂટસ્થ–ધુ્રવ છે’ એમ કોઈ કહે, તો તેને પણ–‘પહેલાંં આત્માને કૂટસ્થ નહોતો માન્યો પણ
પરિણામી માન્યો હતો’–તે માન્યતાનો નાશ થયો, ને ‘આત્મા કૂટસ્થ છે’ એવી માન્યતાનો ઉત્પાદ થયો; એ રીતે કૂટસ્થ
માનનારમાં પોતામાં જ ઉત્પાદ–વ્યય આવી ગયા. એવા ઉત્પાદ–વ્યય વગર કૂટસ્થ માનનારો જ સિદ્ધ નહિ થાય.
કોઈ કહે કે આપણે તો એકલું ધુ્રવ જ રાખવું છે, ઉત્પાદ–વ્યય નથી જોઈતા, તો તે એકલા ધુ્રવને જ પ્રાપ્ત
કરવા જનારને, ઉત્પાદ–વ્યય વગરની ધુ્રવતા જ નહિ રહે, અથવા તો ક્ષણિક ઉત્પાદ વ્યય પોતે જ ધુ્રવ થઈ જશે.
જો એક વસ્તુ ધુ્રવ ન રહે તો જગતની કોઈ વસ્તુ ધુ્રવ ન રહે. અથવા રાગ–દ્વેષ વગેરે જે ક્ષણિક વિકલ્પ છે તે
પણ ધુ્રવ જ થઈ જશે, એટલે ક્ષણે ક્ષણે થતા વિકલ્પો તે જ દ્રવ્ય થઈ જશે, એ મોટો દોષ આવે છે.
વસ્તુ એકાંત નિત્ય નથી પણ વસ્તુ અનેકાંત સ્વરૂપ છે. વસ્તુ નિત્ય–અનિત્યરૂપ, એક–અનેકરૂપ એવા અનેકાંત
સ્વરૂપવાળી છે. વસ્તુમાં જો નવી પર્યાયનો ઉત્પાદ અને જૂની પર્યાયનો વ્યય નહિ થાય તો તેની અનિત્યતા અનેકતા
જ સાબિત નહિ થાય. અથવા ક્ષણિક ઉત્પાદ–વ્યય પોતે જ ધુ્રવ થઈ જશે, એટલે સમય સમયનું દ્રવ્ય ભિન્ન ભિન્ન જ
ઠરશે અને વસ્તુને સર્વથા અનેકતા જ થઈ જશે. એમ થતાં વસ્તુની સળંગ એકતા–નિત્યતા સિદ્ધ નહિ થાય. માટે
અનેકાંતમય વસ્તુમાં ધુ્રવપણું નવા ભાવની ઉત્પત્તિ સહિત તેમ જ જૂના ભાવના નાશ સહિત જ છે–એમ માનવું.
પહેલાંંની પર્યાયનો વ્યય, પછીની પર્યાયનો ઉત્પાદ અને સળંગ જોડાણ અપેક્ષાએ ધુ્રવતા–એ ત્રણે સાથે દ્રવ્ય
અવિનાભાવી છે, એવું દ્રવ્ય અબાધિતપણે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ (ત્રિલક્ષણરૂપ) ચિહ્નવાળું છે–એમ અવશ્ય સંમત કરવું.
વ્યાખ્યાન પછી–
અહીં ઉત્પાદમાં નવા ભાવની ઉત્પત્તિ કરવી છે તેથી તેમાં ‘સર્ગને શોધનાર’ એમ ભાષા વાપરી છે.
વ્યયમાં વર્તમાનભાવનો નાશ છે તેથી તેમાં ‘સંહારને આરંભનાર’ એમ ભાષા વાપરી છે. અને–
ધુ્રવમાં જે છે તેની સ્થિતિની વાત છે તેથી ‘સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા જનાર’ એમ ભાષા વાપરી છે.–એ રીતે
ત્રણે બોલની શૈલીમાં ફેર પાડયો છે.
* * * * *
કારતક વદ અમાસના રોજ સ્વાધ્યાય હોવાથી સવારે પ્રવચનસારનું વ્યાખ્યાન બંધ હતું.–
માગશર સુદ ૧: રવિવાર (પ્રવચનસાર ગાથા ૧૦૦મીનો સાર)
દરેક પદાર્થમાં એકેક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ છે. જો તે ત્રણેને સાથે ન માનો તો તેમાં દોષ આવે છે;
તે દોષ બતાવીને ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવનું અવિનાભાવીપણું આ ગાથામાં દ્રઢ કર્યું છે.
[૧] જો એકલો ઉત્પાદ જ માનો તો–
(૧) જૂની પર્યાયના વ્યય વગર નવી પર્યાયની ઉત્પત્તિ થશે નહિ અથવા
(૨) ધુ્રવના આધાર વગર અસત્ની ઉત્પત્તિ થશે. માટે એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ ત્રણે સાથે હોય
તો જ ઉત્પાદ થાય.
[૨] જો એકલા વ્યયને જ માનો તો–
(૧) નવી પર્યાયના ઉત્પાદ વગર જૂની પર્યાયનો વ્યય જ નહિ થાય અથવા
(૨) ધુ્રવપણું રહ્યા વગર જ વ્યય થશે તો સત્નો જ નાશ થઈ જશે. માટે એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–
ધુ્રવ ત્રણે સાથે હોય તો જ વ્યય સિદ્ધ થાય.
[૩] ઉત્પાદ–વ્યય વગર એકલા ધુ્રવને જ માનો તો–
(૧) ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ વ્યતિરેક વગર ધુ્રવપણું જ નહિ રહે, અથવા
(૨) એક અંશ છે તે જ આખું દ્રવ્ય થઈ જશે. માટે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ ત્રણે એક સમયમાં સાથે હોય તો
જ ધુ્રવપણું રહી શકે.
માટીમાં ઘડો વગેરે કોઈ એક પર્યાયના ઉત્પાદ વગર અને પિંડ વગેરે કોઈ એક પૂર્વ પર્યાયના વ્યય