પડે નહિ, તેમ જ એકલા અજીવતત્ત્વને જ લક્ષમાં લ્યો તો પણ સાતતત્ત્વના ભેદ ન પડે. જીવને અને અજીવને
એકબીજાની અપેક્ષાએ અવસ્થામાં સાત તત્ત્વો થાય છે,–તે બંનેની અવસ્થામાં સાત તત્ત્વરૂપ પરિણમન થાય છે.
જીવમાં સાત તેમ જ અજીવમાં પણ સાત ભેદ પડે છે. તે સાત તત્ત્વોનું લક્ષ છોડીને એકલા ચૈતન્યતત્ત્વને જ
અભેદપણે લક્ષમાં લેતાં તેમાં સાત પ્રકાર પડતા નથી ને સાત પ્રકારના વિકલ્પ ઊઠતાં નથી, પણ નિર્મળ પર્યાય
થઈને અભેદમાં ભળી જાય છે.
જ છે અથવા એકલા જડ પદાર્થો જ છે એમ માને, અથવા જડ ચેતન બંનેની અવસ્થા સ્વતંત્ર ન માને, તો તેને
નવતત્ત્વોની યર્થાથ માન્યતા હોઈ શકે નહિ. નવતત્ત્વોને માનવા તેમાં તો વ્યવહારવીર્ય છે–શુભ વિકલ્પનું અલ્પ
વીર્ય છે અને પછી અનંત વીર્ય ચૈતન્યદ્રવ્ય તરફ વળે ત્યારે એક શુદ્ધ આત્માની પ્રતીતિ થાય છે. નવતત્ત્વની
પ્રતીત કરતાં, અભેદ ચૈતન્યતત્ત્વની પ્રતીતિ કરવામાં જુદી જ જાતનો બેહદ પુરુષાર્થ છે. પરંતુ, જેનામાં એક
પાઈ દેવાની પણ ત્રેવડ નથી તે અબજો રૂપિયા ક્યાંથી ભરી શકશે? તેમ જે કુદેવાદિને માને છે તેનામાં
નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાની પણ તાકાત નથી, જયાં નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાની પણ તાકાત નથી ત્યાં તે જીવ અભેદ
આત્માની શ્રદ્ધા અને અનુભવ ક્યાંથી કરી શકશે? અને તે વિના તેને ધર્મ કે શાંતિ થશે નહીં.
અવસ્થામાં જ્યારે નિર્મળ સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ પ્રગટતાં અશુદ્ધતા અટકી જાય ત્યારે અજીવ પરમાણુઓમાં પણ
કર્મરૂપ પરિણમન થતું નથી; આને સંવર કહેવાય છે. જીવમાં સંવરરૂપ થવાની યોગ્યતા છે ને અજીવ પરમાણુઓ
તેમાં નિમિત્ત હોવાથી તેને સંવર કરનાર કહેવાય છે.
અટકી ગયા–એમ નથી. તે પરમાણુઓ આવવાના જ ન હતા તેથી ન આવ્યા. પરમાણુઓમાં કર્મરૂપ પરિણમન
થવાનું હતું પણ જીવમાં શુદ્ધ ભાવ પ્રગટવાને લીધે તે પરિણમન અટકી ગયું–એમ નથી. તે પરમાણુઓમાં પણ તે
વખતે કર્મરૂપ થવાની યોગ્યતા જ ન હતી. શાસ્ત્રોમાં તો અનેક પ્રકારની શૈલીથી કથન આવે પણ વસ્તુસ્વરૂપ શું
છે તે લક્ષમાં રાખીને તેનો આશય સમજવો જોઈએ. પહેલાંં વિકાર વખતે કર્મપરમાણુઓ આવતા હતા અને હવે
સંવરભાવ પ્રગટ્યો તે વખતે કર્મપરમાણુઓ નથી આવતા તે બતાવવા તેને સંવર કહ્યો છે.
સંવરભાવ પ્રગટ્યો ત્યાં તેને કર્મો આવવાના હોય જ નહિ, પુદ્ગલમાં તે વખતે તેવું પરિણમન હોયજ નહિ,
એટલે આવવા યોગ્ય ન હતા તે પરમાણુઓને સંવરમાં નિમિત્ત કહ્યું, અર્થાત્ પુદ્ગલમાં કર્મરૂપ પરિણમનના
અભાવને સંવરમાં નિમિત્ત કહ્યું.
નિર્જરાભાવ પ્રગટે તે ટાણે કર્મો ખરી જાય છે તે અજીવ નિર્જરા છે તેમાં અજીવની યોગ્યતા છે. જીવ અને અજીવ
બંનેમાં પોતપોતાની નિર્જરાની યોગ્યતા છે. આત્મસ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને એકાગ્રતા વડે ચૈતન્યની શુદ્ધતા થતાં
અશુદ્ધતા ટળી તે જીવની પોતાની લાયકાત છે અને તે વખતે નિમિત્ત તરીકે કર્મો તેના કારણે સ્વયં ટળ્યાં છે.
આત્માએ કર્મોને હણ્યાં–એમ કહેવું તે માત્ર નિમિત્તનું કથન છે,