ને પર્યયો દ્રવ્યે નિયમથી, સર્વ તેથી દ્રવ્ય છે. ૧૦૧
‘પ્રથમ તો દ્રવ્ય પર્યાયો વડે આલંબાય છે કારણ કે સમુદાયી સમુદાયસ્વરૂપ હોય છે;’
દ્રવ્યનો જ નાશ, દ્રવ્યનો જ ઉત્પાદ કે દ્રવ્યની જ ધ્રુવતા–એમ નથી, તે એકેકમાં આખું દ્રવ્ય આવી જતું
ધ્રુવ એ ત્રણે, ત્રણ પર્યાયોને અવલંબીને છે. ને તે પર્યાયોનો સમુદાય દ્રવ્યને અવલંબે છે. (અહીં ‘પર્યાય’ એટલે
દ્રવ્યનો એક અંશ–એમ સમજવું.) પર્યાય તે અંશ છે, ને દ્રવ્ય તે અંશી છે; દ્રવ્ય સમુદાયી છે તે પર્યાયોના
સમુદાયથી બનેલું છે. ‘જેમ સમુદાયી વૃક્ષ સ્કંધ, મૂળ અને શાખાઓના સમુદાયસ્વરૂપ હોવાથી સ્કંધ, મૂળ અને
શાખાઓથી આલંબિત જ ભાસે છે, તેમ સમુદાયી દ્રવ્ય પર્યાયોના સમુદાયસ્વરૂપ હોવાથી પર્યાયો વડે આલંબિત
જ ભાસે છે.’ થડ, મૂળ અને ડાળીઓ એ ત્રણે ય વૃક્ષના અંશો છે, ને તે ત્રણે થઈને આખું ઝાડ છે. તેમ પર્યાયો
તે વસ્તુના અંશો છે, તે પર્યાયો વસ્તુના આશ્રયે જ છે. વસ્તુના અંશો વસ્તુથી જુદા નથી.
ધ્રુવ તે પર્યાયોનાં છે, દ્રવ્યનાં નથી. ને તે ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રુવવાળા ત્રણે પર્યાયો (અંશો) દ્રવ્યના જ આશ્રયે છે.
પણ નથી, પણ તે પોતાની પર્યાયનાં જ છે. ઉત્પાદ પર્યાયનો છે, વ્યય પણ પર્યાયનો છે ને ધ્રુવતા પણ પર્યાયની
છે. એ ત્રણે અંશના સમુદાયસ્વરૂપ વસ્તુ છે. આત્મામાં સમ્યગ્દર્શન થયું તે વખતનાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ આ પ્રમાણે:
તે વખતે સમ્યકત્વપર્યાય અપેક્ષાએ ઉત્પાદ છે, કાંઈ આખો આત્મા ઊપજ્યો નથી; મિથ્યાત્ત્વપર્યાય અપેક્ષાએ વ્યય
છે, કાંઈ આખો આત્મા વ્યય પામ્યો નથી; અને સળંગ પ્રવાહમાં વર્તતા ધ્રુવઅંશ અપેક્ષાએ ધ્રુવતા છે, કાંઈ આખો
આત્મા ધ્રુવ નથી. એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ દ્રવ્યનાં નથી પણ દ્રવ્યના એકેક અંશનાં છે; અને તે અંશો દ્રવ્યના
છે. બીજાની પર્યાયને લીધે કે બીજાની પર્યાયમાં તે અંશો નથી. વિકાર તે આત્માનો કાયમી સ્વભાવ નથી માટે તે
અંશનો ઉત્પાદ પરમાં થતો હશે!–તો કહે છે કે ના; તે વિકારનો ઉત્પાદ પણ આત્માની પર્યાયના આશ્રયે છે, ને તે
સ્વજ્ઞેયનો અંશ છે. વિકારઅંશ જો પરનો કહો અથવા પરને લીધે થયેલો કહો તો સ્વજ્ઞેય આખું સિદ્ધ થતું નથી.
એક અંશને કાઢી નાખતાં આત્મા જ સિદ્ધ નહિ થાય. અને તે વિકારના ઉત્પાદને અંશનો (પર્યાયનો) ન માનતાં
જો દ્રવ્યનો જ માનવામાં આવે તો આખું દ્રવ્ય જ વિકારમય થઈ જશે, એટલે વિકારરહિત સ્વભાવ છે તે સ્વજ્ઞેય
તરીકે રહેશે નહિ અને વિકાર ટળીને અવિકારીપણું પણ થઈ શકશે નહિ.