: ૧૮૪: આત્મધર્મ: ૯૩
ઓળખાણ કરાવી; તે નવ તત્ત્વોને ઓળખવાનું પ્રાયેજન શું છે તે હવે કહેશે. નવ તત્ત્વને ઓળખીને અંતરમાં
અભેદ ચૈતન્યમૂર્તિ સ્વભાવનો શુદ્ધનયથી અનુભવ કરવો તે જ પ્રયોજન છે, ને એવો અનુભવ કરવો તે જ
સમ્યગ્દર્શન છે, તે કલ્યાણનું મૂળિયું છે.
જુઓ, ચૈતન્યની સમજણ અનંતકાળમાં નથી કરી; અનાદિ કાળથી સંસારપરિભ્રમણ કરે છે તેમાં
ચૈતન્યની સમજણનો રસ્તો લીધા વગર બીજા બધા બાહ્ય સાધનો કર્યાં છે, પણ સંસારભ્રમણ નથી ટળ્યું. કેમ કે
ચૈતન્યની સમજણ કરવી તે જ સંસારભ્રમણ ટાળવાનો ઉપાય છે, તે ઉપાય બાકી રહી ગયો છે. તેથી શ્રીમદ્
રાજચંદ્રજી નીચેના કાવ્યમાં ‘શું સાધન બાકી રહી ગયું’ તે જણાવતાં કહે છે કે–
યમ નિયમ સંયમ આપ ક્યિો,
પુનિ ત્યાગ વિરાગ અથાગ લહ્યો,
વનવાસ રયો, મુખ મૌન રહ્યો,
દ્રઢ આસન પદ્મ લગાય દિયો;
× • ×
વહ સાધન વાર અનંત ક્યિો,
તદપિ કછૂ હાથ હજુ ન પર્યો;
અબ કયોં ન વિચારત હૈ મનસેં,
કછૂ ઓર રહા ઉન સાધનસેં.
યમ, નિયમ, વ્રત, તપ, બાહ્ય, ત્યાગ વૈરાગ્ય વગેરે બધા સાધન કર્યા પણ ચૈતન્યસ્વરૂપી પોતાનો આત્મા
કોણ છે તેની સમજણરૂપ સાચું સાધન બાકી રહી ગયું, તેથી જીવ કિંચિત્ કલ્યાણ પામ્યો નથી.
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય દેવ કહે છે કે હે ભવ્ય આત્માઓ! આત્માના અભેદ સ્વરૂપનો અનુભવ કરતાં
પહેલાંં વચ્ચે નવ તત્ત્વની ભેદરૂપ પ્રતીતિ આવ્યા વિના રહેતી નથી, પણ તે નવતત્ત્વના ભેદરૂપ વિચારનો જ
આશ્રય માનીને અટકશો નહિ; નવતત્ત્વના ભેદરૂપ વિચારના આશ્રયે અટકવાથી સમ્યક્ આત્મા અનુભવમાં
આવતો નથી. પણ તે ભેદનો આશ્રય છોડીને–રાગમિશ્રિત વિચારનો અભાવ કરીને, અભેદસ્વભાવસન્મુખ થઈને
શુદ્ધ આત્માનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ અને પ્રતીત કરતાં સમ્યક્શ્રદ્ધા થાય છે, તે આત્માના કલ્યાણનો ઉપાય છે.
અવસ્થામાં જીવની યોગ્યતા અને અજીવનું નિમિત્તપણું–એવો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ જો ન હોય તો
સાત તત્ત્વો જ સિદ્ધ થતા નથી. જીવ અને અજીવની અવસ્થામાં નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છે તે દ્રષ્ટિથી જોતાં
નવતત્ત્વોના ભેદ વિદ્યમાન છે. અને જો એકલા ચૈતન્યમૂર્તિ અખણ્ડ જીવતત્ત્વને લક્ષમાં લ્યો તો, દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં
નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ પણ નહિ હોવાથી, નવતત્ત્વના ભેદ પડતા નથી; માટે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી
જોતાં નવતત્ત્વો અભૂતાર્થ છે ને એક ચૈતન્ય પરમતત્ત્વ જ પ્રકાશમાન છે. જો કે વર્તમાન નિર્મળપર્યાય છે ખરી
પણ તે અભેદમાં ભળી જાય છે, અર્થાત્ દ્રવ્ય અને પર્યાયના ભેદનો વિકલ્પ તે જીવને નથી. આવો અનુભવ તે
જ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર છે.
જીવના ભાવરૂપ સાતતત્ત્વો જીવમાં છે, તેમ જ તેમાં નિમિત્તરૂપે જડની અવસ્થામાં સાતતત્ત્વો છે તે
અજીવમાં છે. આવા સાત પ્રકારો એકલા શુદ્ધ જીવમાં કે એકલા અજીવમાં હોય નહિ. એ નવ તત્ત્વોનું ઘણી ઘણી
રીતે વર્ણન કહેવાયું છે. તે પ્રમાણે નવ તત્ત્વોને નક્કી કર્યા વગર આત્માનું સ્વરૂપ સમજી શકાય નહિ અને
પોતાનું સ્વરૂપ શું છે તે સમજ્યા વગર ચૈતન્યસુખની પ્રાપ્તિ થાય નહિ.
‘અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર’ માં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
હું કોણ છું? ક્યાંથી થયો? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરૂં?
કોના સંબંધે વળગણા છે? રાખું કે એ પરિહરું?
એના વિચાર વિવેક પૂર્વક શાંતભાવે જો કર્યાં,
તો સર્વ આત્મિકજ્ઞાનનાં સિદ્ધાંતતત્ત્વો અનુભવ્યાં.
વિચાર તેમાં આવી જાય છે. હું ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવ છું, શરીરાદિ અજીવ છે તે હું નથી, પુણ્ય–પાપ–આસ્રવ ને બંધ
એ ભાવો દુઃખરૂપ છે, સંવર–નિર્જરા ભાવ તે સુખનું કારણ છે તે ધર્મ છે, મોક્ષ તે પૂર્ણ સુખરૂપ નિર્મળદશા છે. –
આ પ્રમાણે એક જીવ સંબંધી વિચાર કરતાં નવે તત્ત્વો આવી જાય છે.