બતાવે તે બધા કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્ર છે. સંવર અને નિર્જરાભાવ તે નિર્મળ દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે,
સાધકભાવ છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ તે ગુરુ છે, તેમનું તથા જ્ઞાની ધર્માત્માઓનું સ્વરૂપ સંવર–
નિર્જરામાં આવી જાય છે. મોક્ષ તે આત્માની પૂર્ણ નિર્મળદશા છે, અર્હંત અને સિદ્ધ પરમાત્મા સર્વજ્ઞ વીતરાગદેવ
છે તેમનું સ્વરૂપ મોક્ષતત્ત્વમાં આવી જાય છે. એ રીતે નવતત્ત્વમાં પંચપરમેષ્ઠી વગેરેનું સ્વરૂપ પણ આવી જાય
છે. નવતત્ત્વમાં આખા વિશ્વના બધા પદાર્થો આવી જાય છે. નવતત્ત્વ સિવાય બીજું કોઈ તત્ત્વ જગતમાં નથી.
જેમ ભંગીયાના આંગણે ઊભેલો નાગરના ઘરમાં પ્રવેશી ન શકે પણ નાગરના આંગણે ઊભેલો જ નાગરના
ઘરમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. તેમ આત્માના અનુભવમાં જવા માટે નવતત્ત્વરૂપ આંગણું સમજવું.
સમ્યગ્દર્શનના નિમિત્ત તરીકે જે પંચેન્દ્રિયપણું, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરેનું વર્ણન આવે છે તે તો બાહ્ય સંયોગરૂપ
નિમિત્તો છે, તે તો સ્વયં હોય છે, તેમાં જીવનો વર્તમાન પ્રયત્ન નથી. ને આ નવતત્ત્વની શ્રદ્ધારૂપ વ્યવહાર તો
પોતાના વર્તમાન પ્રયત્નથી થાય છે, તેથી આ આધ્યાત્મગ્રંથમાં સમ્યગ્દર્શનના નિમિત્ત તરીકે તેની જ વાત લીધી
છે. આ સમયસારમાં ઘણી ગૂઢતા ભરી છે.
અભૂતાર્થ છે, અસત્યાર્થ છે; (જીવના એકાકાર સ્વરૂપમાં તેઓ નથી;) તેથી આ નવતત્ત્વોમાં ભૂતાર્થનયથી એક
જીવ જ પ્રકાશમાન છે.’ અજ્ઞાનીને નવતત્ત્વોમાં જીવ અને અજીવ એક થઈને પરિણમતાં હોય–એમ સ્થૂલદ્રષ્ટિથી
લાગે છે, પણ જ્ઞાની તો નવે તત્ત્વમાં જીવ અને અજીવનું જુદું જુદું પરિણમન છે એમ જાણે છે. જ્ઞાની
અંર્તદ્રષ્ટિથી જીવ–અજીવને જુદા જુદા પરિણમતા દેખે છે–એ વાત પછી લેશે.
આત્મા અને કર્મની અવસ્થાનો એકપણે અનુભવ કરતાં તો નવતત્ત્વો ભૂતાર્થ છે–વિદ્યમાન છે, વ્યવહારનયથી
જોતાં પર્યાયમાં નવતત્ત્વના વિકલ્પો થાય છે; પણ જેને એકલા નવતત્ત્વોનું ભૂતાર્થપણું જ ભાસે છે ને એકરૂપ
ચૈતન્યસ્વભાવનું ભૂતાર્થપણું નથી ભાસતું તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. જીવ–પુદ્ગલના સંબંધનું લક્ષ છોડીને, એકલા શુદ્ધ
જીવતત્ત્વને જ લક્ષમાં લઈને અનુભવ કરતાં એકલો ભગવાન આત્મા જ શુદ્ધ જીવપણે પ્રકાશમાન છે ને
નવતત્ત્વો અભૂતાર્થ છે; એવો અનુભવ કરવો તે સમ્યગ્દર્શન છે. અભેદ આત્માની શ્રદ્ધા કર્યા પહેલાંં એટલે કે
ધર્મની પહેલી દશા થતાં પહેલાંં જિજ્ઞાસુ જીવને નવતત્ત્વનું જ્ઞાન નિમિત્તરૂપે હોય છે. નવતત્ત્વો સર્વથા છે જ
નહિ–એમ નથી.
તેના પ્રવાહમાં ભંગ પડે છે, તેમ જો કર્મ સાથેના સંબંધના લક્ષથી જીવનો વિચાર કરો તો નવતત્ત્વના ભેદ
વિચારમાં આવે છે, પણ તે નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને એકલા ચૈતન્યસ્વભાવને જ દ્રષ્ટિમાં લ્યો તો તેમાં ભંગભેદ
પડતા નથી, તે એક જ પ્રકારનો અનુભવમાં આવે છે.