શુદ્ધાત્માને જાણે તો. કોઈ બહારની પ્રવૃત્તિથી કે રાગમાં પ્રવૃત્તિથી આત્માને શુદ્ધતા થતી નથી પણ શુદ્ધઆત્મામાં
પ્રવૃત્તિથી જ આત્માને શુદ્ધતા થાય છે.
વર્તન છે. પહેલાંં જ્યારે શુદ્ધાત્માને જાણ્યો ન હતો ત્યારે રાગદ્વેષને પોતાનાં માનતો, તેથી તે રાગદ્વેષમાં જ
પ્રવૃત્તિ દ્વારા વર્તનમાં વિકારની ઉગ્રતા આવતી હતી; હવે શુદ્ધાત્માને જાણતાં તે માન્યતા છેદાણી અને ભાન થયું
કે રાગ–દ્વેષ મારું સ્વરૂપ નથી, હું ધુ્રવ શુદ્ધ આત્મા છું. –આવું ભાન થતાં ધર્મીને વિકારમાં વર્તનની ઉગ્રતા ન
રહી પણ શુદ્ધાત્મામાં વર્તનની મુખ્યતા થઈ, આને સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર કહે છે; સમ્યક્–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સાથે એવું
ચારિત્ર પ્રગટ્યુ, તે પ્રથમ ધર્મ છે.
ગુણોમાં કથંચિત્ ગુણભેદ ન હોય તો ચારિત્રગુણની વિકારી પર્યાય વખતે જ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની પર્યાય શુદ્ધ સ્વભાવ
તરફ વળી શકે નહિ. પરંતુ વસ્તુમાં કથંચિત્ ગુણભેદ પણ છે એટલે ચારિત્રગુણની અશુદ્ધતા વખતે પણ શ્રદ્ધા–
જ્ઞાનની પર્યાય શુદ્ધસ્વભાવ તરફ વળીને સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થાય છે; અવસ્થામાં રાગ હોવા છતાં શુદ્ધ આત્માના
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થઈ શકે છે. વસ્તુમાં જો ગુણભેદ ન હોય ને સર્વથા અભેદ જ વસ્તુ હોય તો સાધકપણું સંભવતું
નથી. એ રીતે ગુણભેદ હોવા છતાં વસ્તુપણે ગુણો અભેદ છે, એટલે વસ્તુ પરિણમતાં બધા ગુણો એક સાથે
પરિણમે છે. શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની પર્યાય સ્વભાવ તરફ વળતાં ચારિત્રગુણનો અંશ પણ સ્વભાવમાં વળે છે. શ્રદ્ધા અને
જ્ઞાન સમ્યક્ થાય અને તે વખતે ચારિત્રમાં બિલકુલ શુદ્ધતા ન થાય–એમ બને નહિ; સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની સાથે
જ સ્વરૂપાચરણચારિત્ર થઈ જાય છે. જો એકાંત ગુણભેદ હોય તો તેમ બને નહિ, અને જો એકાંત અભેદપણું જ
રીતે વસ્તુ અનેકાંતસ્વભાવી છે. વસ્તુના બધા ગુણોનું એક સાથે અંશે કાર્ય આવે છે, કેમ કે વસ્તુ એક જ
પરિણમે છે. છતાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર વગેરે ગુણોના વિકાસમાં ક્રમ પણ પડે છે, કેમ કે દરેક ગુણનું પરિણમન
ભિન્ન ભિન્ન છે. જો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સ્વમાં વળે ને ચારિત્ર જરાય સ્વમાં ન વળે તો સર્વથા ગુણભેદ થઈ જાય છે; તેમ
જ, જો સમ્યક્શ્રદ્ધા થતાં તેની સાથે જ જ્ઞાન–ચારિત્ર પણ પૂરાં પ્રગટ થઈ જાય તો ગુણભેદનો સર્વથા અભાવ
થાય છે. –એ બંનેમાં વસ્તુનો સ્વભાવ સિદ્ધ થતો નથી. માટે આત્માનું સ્વરૂપ અનેકાંતમય છે. એવું આત્મસ્વરૂપ
બતાવનારા દેવ, ગુરુ ને શાસ્ત્ર કેવા હોય તે ઓળખવું જોઈએ.
આત્મા જુદો છે. એવા આત્માનું કલ્યાણ (–હિત, ધર્મ, સુખ) કરવા માટે તે આત્માનું મૂળસ્વરૂપ શું છે તે જાણવું
જોઈએ. આત્મા સ્વયંસિદ્ધ અનંતગુણોનો પિંડ છે, –તેનામાં અનંત ગુણો છે, તેમાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર વગેરે
મુખ્ય ગુણો છે. રાગ થાય તે ચારિત્રગુણની એક સમયની વિકારી પર્યાય છે. જે વખતે રાગ થાય તે વખતે જ
‘રાગ હું નહિ, જ્ઞાનસ્વભાવ તે હું’ –એવી પ્રતીત કોણ કરે? રાગમાં પોતામાં રાગરહિત સ્વભાવને કબૂલવાનું
સામર્થ્ય નથી. રાગ તો ચારિત્રનો દોષ છે, તેથી તે રાગ વખતે રાગરહિત સ્વભાવની પ્રતીત કરનાર ચારિત્રથી
જુદો ગુણ હોવો જોઈએ. તે શ્રદ્ધા–ગુણ છે. તે શ્રદ્ધા–ગુણ ચારિત્રના ક્ષણિક વિકારને જ આત્માનું સ્વરૂપ ન
સ્વીકારતાં, ત્રિકાળી ધુ્રવ જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળીને શુદ્ધ આત્માની પ્રતીત કરે છે, જ્ઞાનગુણ સ્વતરફ વળીને
પ્રમાણે શુદ્ધ આત્માને જાણીને તેમાં જ પ્રવૃત્તિથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધાત્મપણું હોય છે અને તે જ
કલ્યાણનો ને મોહના નાશનો ઉપાય છે. – (૦) –