: ૨૨૮ : આત્મધર્મ : ૯૫
છે તેમ આત્મા અનંત ગુણ–પર્યાયનો પિંડ ચૈતન્યમય છે તે તેનું સ્વદ્રવ્ય છે.
૨. સ્વક્ષેત્ર: જેમ દોરી અને કામઠાની વચમાં રહેલું છે તે તીરનું સ્વક્ષેત્ર છે તેમ આત્મા પોતાના અસંખ્ય
ચૈતન્યપ્રદેશોમાં રહેલો છે તે તેનું સ્વક્ષેત્ર છે.
૩. સ્વકાળ: જેમ બાણ છૂટવાની તૈયારીમાં એટલે કે ખેંચાયેલી અવસ્થામાં છે તે તેનો સ્વકાળ છે તેમ
આત્મા પોતાની સાધક વગેરે વર્તમાન અવસ્થામાં છે તે તેનો સ્વકાળ છે.
૪. સ્વભાવ: જેમ પોતાના નિશાનની સન્મુખ રહેવારૂપ ભાવ તે તીરનો સ્વભાવ છે તેમ તે તે કાળની
પર્યાયની સન્મુખ થયેલો આત્માનો જે ત્રિકાળી ભાવ છે તે તેનો સ્વભાવ છે.
એ રીતે, જેમ બાણ પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવમાં રહેલું છે તેમ આત્મા પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને
ભાવથી અસ્તિત્વવાળો છે. વસ્તુનું આવું અસ્તિત્વ પોતાથી જ છે, કોઈ પરને લીધે નથી.
બાણની ખેંચાયેલી અવસ્થા તે બાણનો પોતાનો સ્વકાળ છે, માણસના વિકલ્પને લીધે કે હાથને લીધે
બાણની તે અવસ્થાનું અસ્તિત્વ નથી, કેમ કે જો એમ હોય તો બાણનો પોતાનો સ્વકાળ રહેતો નથી. તેનો સ્વકાળ
તેના પોતાના અસ્તિત્વધર્મથી છે, કોઈ બીજાને લીધે નથી. તેમ આત્માની સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાય તે તેનો પોતાનો
સ્વકાળ છે, કોઈ દેવ–ગુરુ વગેરે પરને લીધે તે સ્વકાળનું અસ્તિત્વ નથી. પોતાના વર્તમાન વર્તતા સ્વકાળમાં દ્રવ્ય
પોતે જ રહેલું છે, દ્રવ્યનો જ તેવો અસ્તિત્વધર્મ છે. એ જ પ્રમાણે કામઠા અને દોરીની વચ્ચે, પોતાની લંબાઈ–
પહોળાઈમાં તીર રહેલું છે તે જ તેનું ક્ષેત્ર છે, આકાશનું ક્ષેત્ર તે બાણનું સ્વક્ષેત્ર નથી, તે તો પરક્ષેત્ર છે, તેમાં બાણ
રહેલું નથી. તેમ આત્મા શરીરનાં ક્ષેત્રમાં રહેલો નથી પણ પોતાના અસંખ્ય આત્મપ્રદેશી ક્ષેત્રમાં જ રહેલો છે.
ભાઈ! તું જો તો ખરો કે તારું અસ્તિત્વ ક્યાંય બહારમાં નથી, તારામાં જ તારું અસ્તિત્વ પૂરેપૂરું ભર્યું છે, સિદ્ધ
ભગવાન થવાનું સામર્થ્ય પણ તારા અસ્તિત્વમાં જ પડ્યું છે, તે ક્યાંય બહારથી આવતું નથી.
જે જ્ઞાન આવા સ્વઅસ્તિત્વને જાણે તેનું નામ અસ્તિત્વનય છે. અહો! એક અસ્તિત્વધર્મ કહેતાં તેમાં
દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવ ચારેય સમાઈ જાય છે. આત્માનું અસ્તિત્વ જાણવા માટે તેના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ
જાણવા જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે–
૧. ચૈતન્યમય અનંત ગુણનો પિંડ તે આત્માનું સ્વદ્રવ્ય છે.
૨. શરીરના પ્રમાણમાં છતાં શરીરથી ભિન્ન, અસંખ્ય પ્રદેશી પહોળું તે આત્માનું સ્વક્ષેત્ર છે.
૩. સમ્યગ્દર્શન, મુનિપણું કે સિદ્ધદશા વગેરે એકેક
સમયની વર્તમાન વર્તતી પર્યાય તે આત્માનો સ્વકાળ છે. આત્માનો સ્વકાળ કહ્યો એટલે પરથી કોઈ
અવસ્થા થાય એ વાત જ રહેતી નથી. નિગોદીયા જીવની નિગોદદશા તે પણ તેનો સ્વકાળ છે, તે પોતાથી છે,
કર્મને લીધે નથી.
૪. તે તે સમયની પર્યાયમાં પરિણમતા આત્માના જ્ઞાનાદિ
ભાવો ત્રિકાળ રહે છે. વર્તમાન પર્યાયની સન્મુખ થયેલો ભાવ કાયમ રહે છે એટલે કે જ્ઞાનાદિ ગુણો ત્રણે
કાળે તે તે કાળની પર્યાયે પરિણમી જાય છે, એવો જે ત્રિકાળ ટકનારો ભાવ તે આત્માનો સ્વભાવ છે.
–આવા સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ ને સ્વભાવથી આત્મા અસ્તિત્વરૂપ છે. એક અસ્તિત્વધર્મથી આત્માને
બરાબર સમજે તો બધા ગોટા નીકળી જાય તેવું છે. અસ્તિત્વધર્મ એમ બતાવે છે કે આત્મા પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ ભાવથી છે, પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવને ધરનાર આત્મા જ છે. બસ ખલાસ! ક્યાંય પર સામે જોવાની
કે પરમાંથી કાંઈ લેવાની બુદ્ધિ રહેતી નથી, પોતાના ધર્મ માટે પોતામાં જ જોવાનું રહે છે; આત્માના આવા
અસ્તિત્વ સ્વભાવને સમજે તો તે પોતામાં વળ્યા વગર રહે નહિ ને તેને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટીને
પરમાનંદની પ્રાપ્તિ થયા વિના રહે નહિ.
પ્રશ્ન:– આ તો બહુ ઝીણી વાત છે એટલે સમજવી અઘરી લાગે છે, આના કરતાં ‘સ્વાશ્રયે મુક્તિ ને
પરાશ્રયે બંધન’ એમ ટૂંકામાં જ સમજાવી દ્યો ને?
ઉત્તર:– ‘સ્વાશ્રયે મુક્તિ અને પરાશ્રયે બંધન’ એ વાત સાચી પણ એમાં ય ભેગી આ વાત પણ આવી જ
જાય છે. કેમકે ‘સ્વાશ્રયે મુક્તિ’ એમ કહેનારે પણ સ્વનો આશ્રય કરવા માટે ‘સ્વ’ કોણ છે તે તો જાણવું પડશે ને!
સ્વ એટલે પોતાનો આત્મા કોણ છે–કેવો છે તે જાણ્યા વિના તેનો આશ્રય કરશે કેવી રીતે? પહેલાંં જેમ