જાણવાની જ વાત આવી. અહીં પરિશિષ્ટમાં શિષ્યનો પણ એ જ પ્રશ્ન હતો કે હે ભગવાન! આ મારો આત્મા
કોણ છે–કેવો છે? કે જેને જાણીને અને તેનો આશ્રય કરીને હું પરમાનંદદશાને પામું. શિષ્યના તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
આ આત્માનું વર્ણન ચાલે છે, તેમાં આત્માનું અસ્તિત્વ કેવું છે તે ઓળખાવે છે. માટે ઝીણી લાગે તો પણ
છે, પણ તે સમજવા માટે મગજમાંથી બીજી ચિંતા કાઢી નાંખીને, જે રીતે કહેવાય છે તે રીતે લક્ષમાં લઈને અંદર
વિચારવું જોઈએ. બાકી આ સમજ્યા વિના બીજો તો કોઈ શાંતિનો ઉપાય છે નહિ.
નથી, આત્માને બંધ–મોક્ષવાળો કહેવો તે પણ વ્યવહાર છે. –આવી અધ્યાત્મનયની શૈલી છે; પરંતુ આ
પરિશિષ્ટમાં તો આત્મા બંધ–મોક્ષવાળો છે. તે પણ નિશ્ચયનયમાં લેશે, કેમ કે આત્મા પોતે એકલો જ બંધ અને
મોક્ષ પર્યાયરૂપે પરિણમે છે તે બતાવવા માટે તેને પણ અહીં નિશ્ચયમાં ગણ્યા છે; કારણકે અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિના
વિષયનું વર્ણન નથી પણ વસ્તુના બધા પડખાનું જ્ઞાન કરાવીને પ્રમાણ–જ્ઞાન કરવાની આ વાત છે. જો કે
પ્રમાણથી બધા પડખાંનું જ્ઞાન કરનાર પણ અભેદ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તે તરફ જ ઢળે છે, પણ પહેલાંં
તત્ત્વનો નિર્ણય કરવા ટાણે ધર્મના ભેદ પાડીને વિચાર આવે છે.
સ્વકાળ છે, તે પર્યાય હાથને લીધે કે આત્માને લીધે થઈ નથી. પરાધીનદ્રષ્ટિવાળાને એમ થાય છે કે જો તીરની
પર્યાય તેના પોતાથી જ થતી હોય તો હાથ અડયા પહેલાંં કેમ ન થઈ? હાથ આવ્યો ત્યારે જ કેમ થઈ? આમ
સ્વકાળ હતો, ને પછી ધનુષ્ય ઉપર અનુસંધાન થવાનો તેનો સ્વકાળ આવ્યો તે અવસ્થા તેના જ ઉપાદાનથી
થઈ છે.
દરેક પર્યાયનું જુદું જુદું છે. અજ્ઞાનીને સમય સમયની પર્યાયનાં સ્વતંત્ર ઉપાદાનનું એટલે કે સ્વકાળનું ભાન
નથી, એટલે જેવું નિમિત્ત આવે તેવી પર્યાય થાય એમ તે માને છે, તે તેની મૂળમાં ભૂલ છે. તેમજ ક્ષણિક
પર્યાયના રાગ જેટલો જ આખા આત્માનો સ્વભાવ જે માની લ્યે તેને વસ્તુના ત્રિકાળી શુદ્ધ ઉપાદાનનું એટલે કે
સ્વભાવનું ભાન નથી. સ્વકાળ તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે ને સ્વભાવ તે ત્રિકાળી ઉપાદાન છે. આત્માના અસ્તિત્વ
ધર્મને જાણે તેમાં આ બધું આવી જાય છે. અસ્તિત્વમાં સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ભાવ આવી જાય છે, ને દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવમાં આ બધું રહસ્ય સમાઈ જાય છે.
તેને નિશ્ચય વ્યવહારની ખબર નથી. નિશ્ચય–વ્યવહારમાં પણ અનેક અપેક્ષાઓ છે. તે આ પ્રમાણે–
વિકાર કરાવે છે–એમ કહેવાનો તે વ્યવહારનો આશય નથી.