Atmadharma magazine - Ank 095
(Year 8 - Vir Nirvana Samvat 2477, A.D. 1951).

< Previous Page   Next Page >


PDF/HTML Page 6 of 23

background image
: ભાદરવો : ૨૪૭૭ : ૨૨૯ :
છે તેમ આત્માને જાણે તો જ તેનો આશ્રય કરી શકે. એ રીતે ‘સ્વાશ્રયે મુક્તિ’ એમ કહેતાં પણ પહેલાંં સ્વને
જાણવાની જ વાત આવી. અહીં પરિશિષ્ટમાં શિષ્યનો પણ એ જ પ્રશ્ન હતો કે હે ભગવાન! આ મારો આત્મા
કોણ છે–કેવો છે? કે જેને જાણીને અને તેનો આશ્રય કરીને હું પરમાનંદદશાને પામું. શિષ્યના તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
આ આત્માનું વર્ણન ચાલે છે, તેમાં આત્માનું અસ્તિત્વ કેવું છે તે ઓળખાવે છે. માટે ઝીણી લાગે તો પણ
રુચિપૂર્વક ધ્યાન રાખીને આ વાત બરાબર સમજવા જેવી છે. હવે તો બહુ સ્પષ્ટ અને સહેલું કરીને સમજાવાય
છે, પણ તે સમજવા માટે મગજમાંથી બીજી ચિંતા કાઢી નાંખીને, જે રીતે કહેવાય છે તે રીતે લક્ષમાં લઈને અંદર
વિચારવું જોઈએ. બાકી આ સમજ્યા વિના બીજો તો કોઈ શાંતિનો ઉપાય છે નહિ.
આત્મા અનંત ધર્મવાળો એક પદાર્થ છે. તેને સામાન્ય એકરૂપ અભેદ ચૈતન્યપિંડરૂપે લક્ષમાં લેવો તે
નિશ્ચયનય છે, અને એક ધર્મનો ભેદ પાડીને લક્ષમાં લેવો તે વ્યવહારનય છે. નિશ્ચયથી આત્માને બંધ–મોક્ષ પણ
નથી, આત્માને બંધ–મોક્ષવાળો કહેવો તે પણ વ્યવહાર છે. –આવી અધ્યાત્મનયની શૈલી છે; પરંતુ આ
પરિશિષ્ટમાં તો આત્મા બંધ–મોક્ષવાળો છે. તે પણ નિશ્ચયનયમાં લેશે, કેમ કે આત્મા પોતે એકલો જ બંધ અને
મોક્ષ પર્યાયરૂપે પરિણમે છે તે બતાવવા માટે તેને પણ અહીં નિશ્ચયમાં ગણ્યા છે; કારણકે અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિના
વિષયનું વર્ણન નથી પણ વસ્તુના બધા પડખાનું જ્ઞાન કરાવીને પ્રમાણ–જ્ઞાન કરવાની આ વાત છે. જો કે
પ્રમાણથી બધા પડખાંનું જ્ઞાન કરનાર પણ અભેદ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તે તરફ જ ઢળે છે, પણ પહેલાંં
તત્ત્વનો નિર્ણય કરવા ટાણે ધર્મના ભેદ પાડીને વિચાર આવે છે.
આત્માના અસ્તિત્વધર્મને જાણે તો તેમાં સ્વકાળની ઓળખાણ પણ આવી જાય છે. ક્ષણે ક્ષણે જે પર્યાય
થાય તે તેનો સ્વકાળ છે, તે પોતાનો ધર્મ છે, તેમાં બીજાનો અભાવ છે. તીરની જે પર્યાય છે તે તેનો પોતાનો
સ્વકાળ છે, તે પર્યાય હાથને લીધે કે આત્માને લીધે થઈ નથી. પરાધીનદ્રષ્ટિવાળાને એમ થાય છે કે જો તીરની
પર્યાય તેના પોતાથી જ થતી હોય તો હાથ અડયા પહેલાંં કેમ ન થઈ? હાથ આવ્યો ત્યારે જ કેમ થઈ? આમ
પૂછનારને વસ્તુની પર્યાયના સમય સમયના ઉપાદાનની ખબર નથી. તીરમાં પહેલાંં બીજા પ્રકારની અવસ્થાનો
સ્વકાળ હતો, ને પછી ધનુષ્ય ઉપર અનુસંધાન થવાનો તેનો સ્વકાળ આવ્યો તે અવસ્થા તેના જ ઉપાદાનથી
થઈ છે.
ઉપાદાન બે પ્રકારના છે: એક શાશ્વત ઉપાદાન અને બીજું ક્ષણિક ઉપાદાન. દ્રવ્યનો જે ત્રિકાળી સ્વભાવ
છે તે શાશ્વત ઉપાદાન છે અને તેની એકેક સમયની પર્યાયની યોગ્યતા તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે, ક્ષણિક ઉપાદાન
દરેક પર્યાયનું જુદું જુદું છે. અજ્ઞાનીને સમય સમયની પર્યાયનાં સ્વતંત્ર ઉપાદાનનું એટલે કે સ્વકાળનું ભાન
નથી, એટલે જેવું નિમિત્ત આવે તેવી પર્યાય થાય એમ તે માને છે, તે તેની મૂળમાં ભૂલ છે. તેમજ ક્ષણિક
પર્યાયના રાગ જેટલો જ આખા આત્માનો સ્વભાવ જે માની લ્યે તેને વસ્તુના ત્રિકાળી શુદ્ધ ઉપાદાનનું એટલે કે
સ્વભાવનું ભાન નથી. સ્વકાળ તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે ને સ્વભાવ તે ત્રિકાળી ઉપાદાન છે. આત્માના અસ્તિત્વ
ધર્મને જાણે તેમાં આ બધું આવી જાય છે. અસ્તિત્વમાં સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ભાવ આવી જાય છે, ને દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવમાં આ બધું રહસ્ય સમાઈ જાય છે.
વસ્તુની દરેક પર્યાય પોતાના સ્વકાળથી થાય છે, નિમિત્તથી થતી નથી, આવું વસ્તુસ્વરૂપ છે, શાસ્ત્રોમાં
‘કર્મ જીવને વિકાર કરાવે’ એમ વ્યવહારકથન કર્યું હોય ત્યાં અજ્ઞાની તેનો અર્થ ખરેખર તેમ જ માની લ્યે છે,
તેને નિશ્ચય વ્યવહારની ખબર નથી. નિશ્ચય–વ્યવહારમાં પણ અનેક અપેક્ષાઓ છે. તે આ પ્રમાણે–
(૧) જ્યારે વિકારી પરિણામ આત્મા પોતે કરે છે એમ બતાવવા માટે તેને નિશ્ચય કહ્યો ત્યારે, તેમાં
કર્મનો ઉદય નિમિત્ત છે તેનું જ્ઞાન કરાવવા માટે તે નિમિત્તને વ્યવહાર કહ્યો. પણ ખરેખર કર્મનો ઉદય જીવને
વિકાર કરાવે છે–એમ કહેવાનો તે વ્યવહારનો આશય નથી.
[ત્યાં સ્વ તે નિશ્ચય ને પર તે વ્યવહાર એવી શૈલિ
છે.]
(૨) મોક્ષમાર્ગનું વર્ણન ચાલતું હોય ત્યાં શુભરાગને વ્યવહાર કહે ને શુદ્ધતાને નિશ્ચય કહે છે. [ત્યાં
પર્યાયની શુદ્ધતા તે નિશ્ચય અને પર્યાયની અશુદ્ધતા તે વ્યવહાર એવી શૈલિ છે.]
(૩) જ્યારે દ્રવ્યની વાત ચાલતી હોય ત્યારે અભેદ દ્રવ્ય તે નિશ્ચય ને ગુણ–પર્યાયના જેટલા ભેદ પડે તે
બધોય