સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અસ્તિ છે ને પરથી નાસ્તિ છે–એ વાત યથાર્થ સમજે તો બધા ગોટા નીકળી
પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી તે નાસ્તિરૂપ છે. અહીં આત્માના અસ્તિત્વ ધર્મની વાત ચાલે છે. દરેક વસ્તુમાં
અસ્તિ–નાસ્તિ આદિ પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓ છે, તે વસ્તુને સિદ્ધ કરે છે; વિરોધી શક્તિ એવી ન હોય કે
એકબીજાનો નિષેધ કરે. જો એક ધર્મ બીજા ધર્મનો નિષેધ કરે તો તો વસ્તુ જ અનંતધર્મવાળી સિદ્ધ ન થાય.
અસ્તિધર્મ અને નાસ્તિધર્મ એ બંને પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં વસ્તુમાં બંને સાથે રહેલા છે, એટલે વસ્તુ
અનેકાંત સ્વભાવવાળી છે. ધર્મ અપેક્ષાએ વિરોધ હોવા છતાં એક વસ્તુમાં સાથે રહેવાની અપેક્ષાએ તેમને
વિરોધ નથી. ધર્મો અનંત ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં ધર્મી વસ્તુ એક છે, તે અનંતધર્મવાળી વસ્તુ પ્રમાણનો વિષય
અસ્તિત્વનો નિર્ણય કરે તો કેટલી નિર્ભયતા થઈ જાય? જગતનો કોઈ પણ પ્રતિકૂળ સંયોગ આવીને મારો નાશ
કરશે કે મને હેરાન કરશે એવો ભય ટળી જાય. પોતાથી જ આત્માનું અસ્તિત્વ છે એટલે આત્માને બધાય પર
પદાર્થો વિના જ ચાલી રહ્યું છે. ‘મારે પર વિના ન ચાલે’ એવી ઊંધી માન્યતા કરનાર અજ્ઞાની જીવને પણ પર
તો રાગ નથી, ત્રિકાળી તત્ત્વ તો રાગ વિના જ નભી રહ્યું છે. –આમ ઓળખે તો સ્વભાવસન્મુખ થઈને રાગથી
જુદો પડી જાય, પરથી જુદો તો છે જ. અહીં પ્રમાણના વિષયભૂત આખી વસ્તુનું વર્ણન હોવાથી રાગને પણ
આત્માનો ધર્મ–આત્માનો સ્વભાવ–કહેશે. પણ તે જાણવાનું ય ફળ તો રાગરહિત ચૈતન્ય સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે
જ છે. રાગરૂપે આત્મા પરિણમે છે માટે રાગ પણ આત્માનો જ એક ધર્મ છે. એમ જાણનાર જીવ રાગમાં
અટકીને તે નથી જાણતો, પણ રાગનો જ્ઞાતા રહીને તે જાણે છે. રાગને જાણનારું જ્ઞાન રાગમાં એકાકાર થઈને
નથી જાણતું પણ રાગથી જુદું રહીને જાણે છે.
(૨) પોતાના અસંખ્ય આત્મ–પ્રદેશો તે સ્વક્ષેત્ર;
(૩) પોતાની વર્તમાન સમયની અવસ્થા તે સ્વકાળ; અને
(૪) તે તે પર્યાયની સન્મુખ ઝુકેલો જે ત્રિકાળી શક્તિરૂપ ભાવ તે સ્વભાવ;
–એ પ્રમાણે સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ અને સ્વભાવથી આત્મા અસ્તિત્વરૂપ છે. આચાર્યદેવે તીરનું દ્રષ્ટાંત
સિવાય, આત્મા સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં રહેલો છે કે આત્મા શરીરમાં રહેલો છે–એમ કહેવું તે આત્માનું ખરું ક્ષેત્ર નથી, તે
તો આત્માથી બાહ્યક્ષેત્ર છે. બાહ્યક્ષત્રમાં આત્માનું અસ્તિત્વ નથી પણ પોતાના ક્ષેત્રમાં જ આત્માનું અસ્તિત્વ છે.
બધું બરાબર હોય ત્યારે લોકો કહે છે કે હમણાં અમારે સારો કાળ છે, અને જ્યાં કાંઈક ફેરફાર થાય ત્યાં કહે છે
કે હમણાં અમારે માઠો કાળ આવ્યો છે, પણ ખરેખર પૈસા વગેરે પર વસ્તુ આવે કે જાય તેની સાથે આત્માના
સ્વકાળનો સંબંધ નથી. આમ સમજે તો,