લક્ષણ જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન સ્વ–પરપ્રકાશક છે અને તેમાં રાગનો અભાવ છે–એમ જેણે નક્કી કર્યું તેને આત્મા તરફ
વળતાં જ્ઞાનનું સ્વ–પરપ્રકાશક સામર્થ્ય પૂરું ખીલી જશે અને રાગાદિ બિલકુલ નહિ રહે. જ્ઞાન તે આત્મા છે એમ
નક્કી કર્યું ત્યાં જ શ્રદ્ધામાંથી નિમિત્તનું–રાગનું–વ્યવહારનું અવલંબન ઊડી ગયું, ને જ્ઞાનદ્વારા અખંડ આત્મા જ
આદરણીય છે–એમ નક્કી થઈ ગયું. જે જ્ઞાન આત્માને ન જાણે તે જ્ઞાન આત્માનું લક્ષણ થતું નથી. જ્ઞાનનું જે
લક્ષ્ય છે તેને પ્રગટ કર્યા વિના લક્ષણ કોનું?
ઉત્તરઃ– બંને સાથે જ જણાય છે. આત્માને લક્ષમાં લીધા વગર જ્ઞાનને લક્ષણ કોનું કહેવું? આત્માને
લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ એક સાથે જ છે.
ઉત્તરઃ– અભેદ તરફ વળે છે ત્યાં ભેદને ઉપચારથી સાધન કહેવાય છે. અભેદના લક્ષ વગરના એકલા
કરીને અભેદમાં ઢળે છે તેથી તે ભેદને વ્યવહાર સાધન કહેવાય છે. પણ નિશ્ચય વગરનો એકલો વ્યવહાર તો
વ્યર્થ જ છે. પહેલાં જ્ઞાનને જાણ્યું અને પછી આત્માને જાણ્યો–એવા ભેદ ખરેખર નથી. આ લક્ષણ અને આ
લક્ષ્ય–એવા બે ભેદ ઉપર લક્ષ રહે ત્યાં સુધી વિકલ્પની પ્રસિદ્ધિ છે પણ આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી; આત્મા તરફ
વળીને જ્યાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ થઈ–આત્માનો અનુભવ થયો–તે વખતે તો લક્ષ્ય અને લક્ષણ એવા બે ભેદ ઉપર
લક્ષ નથી હોતું, તેને તો લક્ષ્ય અને લક્ષણ બંને અભેદ થઈને એક સાથે પ્રસિદ્ધ થાય છે. બીજાને સમજાવવા માટે
ભેદથી એમ કહેવાય કે આ જીવ જ્ઞાનલક્ષણથી આત્માને સમજ્યો,–એ વ્યવહાર છે; પણ તે વ્યવહાર અભેદ
આત્માનું પ્રતિપાદન કરવા માટે છે.
બંનેને જાણ્યા ત્યારે જ જ્ઞાનને લક્ષણ અને આત્માને લક્ષ્ય કહેવાયું ને? લક્ષ્યને ઓળખ્યા પહેલાં ‘આ લક્ષણ
આનું છે’ એમ કઈ રીતે નક્કી કર્યું?–માટે લક્ષણ અને લક્ષ્ય (અર્થાત્ જ્ઞાન અને આત્મા) એ બંને એક સાથે જ
ઓળખાય છે.
લાગવી જોઈએ. પણ આનો મહિમા આવવો જોઈએ કે અહા! આ મારા આત્માની કોઈ અપૂર્વ વાત ચાલે છે.
સમજતાં અઘરું લાગે તો અંદરમાં તેનો મહિમા લાવીને સમજવા માટે વિશેષ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ; પણ પોતાને
ન સમજાય તેથી જો કંટાળો લાવે તો તો તેને આત્માની અરુચિ અને દ્વેષ છે. ખરેખર આ કિલષ્ટ નથી પણ
અમૃત જેવું છે, પરમ આનંદરૂપ છે. જે અંદર લક્ષ કરીને સમજે તેને તેની ખબર પડે.
જ પ્રસિદ્ધ થાય છે. ક્રમે ક્રમે થતા નિર્મળ પર્યાયો અને એક સાથે વર્તતા અનંત ગુણો તે બધાય જ્ઞાનમાત્રમાં
સમાઈ જાય છે, એટલે ‘જ્ઞાનમાત્ર’ ભાવને દ્રષ્ટિમાં લેવા જતાં અનંત ગુણ–પર્યાયોથી અભેદ આત્મા જ દ્રષ્ટિમાં
આવી જાય છે. આ રીતે જ્ઞાનદ્વારા આત્મા જ પ્રસિદ્ધ થાય છે. માટે–જ્ઞાનને ઢાળ તારા દ્રવ્યમાં......તો તે
જ્ઞાનલક્ષણ વડે લક્ષ્ય એવા આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય! ‘આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે’ એમ કહ્યું ત્યાં, જ્ઞાનમાત્રને લક્ષમાં
લેવા જતાં, એકલો જ્ઞાનગુણ જુદો પડીને લક્ષમાં