આમ માનનાર શુષ્કજ્ઞાની છે. જેમ કોઈ એમ કહે કે મારે ગોળ જોઈએ છે પણ ગળપણ નથી જોતું,–તો
ગળપણનો નિષેધ કરતાં તેને ગોળનો જ નિષેધ થઈ જશે; તેમ જ્ઞાનલક્ષણને ઓળખવાની ના પાડે છે તેને
આત્મા જ નહિ જણાય. જે નિર્વિકલ્પ આત્મઅનુભવમાં ઠરી ગયો હોય તેને લક્ષ્ય–લક્ષણના ભેદનો વિકલ્પ ન
હોય. પણ જેણે હજી આત્માને લક્ષમાં લીધો નથી તેણે આત્માને ઓળખવા માટે પહેલાં તેનું લક્ષણ જાણવું
જોઈએ. લક્ષણને જાણવું તે કાંઈ વિકલ્પનું કારણ નથી, તે તો લક્ષ્યને ઓળખવાનું કારણ છે.
આત્માનું જ લક્ષ કરાવે છે. એવા લક્ષણની જેને ખબર નથી તેને લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. અભેદ આત્માને
લક્ષમાં લેવો તે જ જ્ઞાન લક્ષણનું પ્રયોજન છે. આત્માને લક્ષમાં ન લેતાં એકલા વ્યવહારનું કે રાગનું જ લક્ષ
કરીને અટકે તો તે જ્ઞાન પણ આત્માનું લક્ષણ નથી કેમ કે તેના વડે આત્મા લક્ષિત થતો નથી. રાગમાં એકાકાર
થઈ ગયું તે જ્ઞાનને અહીં જ્ઞાન જ કહેતાં નથી; અહીં તો જે જ્ઞાન સ્વ તરફ વળીને આત્માને લક્ષ્ય બનાવે તેને જ
આત્માનું લક્ષણ ગણ્યું છે. અને તે જ્ઞાન આત્માના જ્ઞાનસહિત પરને પણ યથાર્થ જાણે છે. જ્ઞાનલક્ષણથી આત્માને
લક્ષિત ન કરે અને જૈનશાસનમાં કહેલા એકલા વ્યવહારનું જ લક્ષ રાખે તો તેને પણ આત્માના જ્ઞાનલક્ષણની
ખબર નથી, એટલે તેને આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી.
જણાતો નથી કેમકે તેઓ આત્માનું લક્ષણ નથી; એટલે જેઓ નિમિત્ત ઉપર કે વ્યવહાર ઉપર જોર આપે છે
તેઓએ આત્માના જ્ઞાનલક્ષણને જ જાણ્યું નથી. અહીં તો એમ કહેવાનો આશય છે કે જે જ્ઞાન સ્વ તરફ
વળીને આત્માને ન જાણે અને એકલા પર તરફ કે વ્યવહાર તરફ જ વળ્યા કરે તો તે જ્ઞાન પણ આત્માનું
લક્ષણ નથી એટલે કે તે ખરેખર જ્ઞાન જ નથી, કેમ કે તેણે આત્માને પ્રસિદ્ધ ન કર્યો પણ વ્યવહારને પ્રસિદ્ધ
કર્યો. જે જ્ઞાન વ્યવહારનો નિષેધ કરીને સ્વભાવસન્મુખ થઈને ભગવાન આત્માને પ્રસિદ્ધ કરે–તેનો
અનુભવ કરે–તે જ્ઞાન જ આત્માનું લક્ષણ છે. લક્ષ્ય સાથે એકતા કરે તેને લક્ષણ કહ્યું, પણ લક્ષ્યને છોડીને
પર સાથે એકતા કરે તેને લક્ષણ ન કહેવાય. એકલા વ્યવહારના જ આશ્રયમાં અટકનાર જીવ આત્માના
લક્ષણને નથી જાણતો; અગિયાર અંગનો જાણનારો ને વ્યવહારરત્નત્રયનો પાળનારો દ્રવ્યલિંગી સાધુ પણ
જો તે વ્યવહારરત્નત્રયના વિકલ્પથી લાભ માનતો હોય તો તેણે આત્માના લક્ષણને જાણ્યું નથી. અગિયાર
અંગના જાણપણામાં કે વ્યવહારરત્નત્રયના શુભવિકલ્પમાં એવું સામર્થ્ય નથી કે તે આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરી
શકે. સ્વસન્મુખ થયેલું જ્ઞાન જ આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરે છે. ચોથે–પાંચમે–છઠ્ઠે ગુણસ્થાને ભૂમિકા–અનુસાર
વ્યવહાર હોય ખરો–વિકલ્પ હોય ખરો, પણ જે જ્ઞાન એકલા તે વ્યવહારની સન્મુખ રહીને તેની જ પ્રસિદ્ધિ
કરે ને આત્મસન્મુખ થઈને આત્માની પ્રસિદ્ધિ ન કરે તો તે જ્ઞાન મિથ્યા છે. તે મિથ્યા જ્ઞાનનું લક્ષ્ય આત્મા
નથી પણ તેનું લક્ષ્ય તો એકાંત વ્યવહાર છે, માટે તે મિથ્યા જ્ઞાન આત્માનું લક્ષણ નથી. સ્વસન્મુખ જ્ઞાનથી
લક્ષિત થવા યોગ્ય આત્મા છે, તેની જેને ખબર નથી એવા જીવને અહીં આત્માનું લક્ષણ ઓળખાવ્યું છે. તે
લક્ષણને ઓળખતાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ થયા વિના રહેતી નથી.
‘જ્ઞાનમાત્ર’ માં ભેગાં જ આવી જાય છે. જ્ઞાનમાત્ર કહેતાં પરનો અને વિકારનો તો નિષેધ થાય છે પણ
આત્માના અનંત ધર્મોનો નિષેધ નથી થતો. જેને આત્માનું ભાન નથી તેવા જીવને લક્ષણદ્વારા આત્માની
ઓળખાણ કરાવવા માટે આત્માને જ્ઞાનમાત્ર કહ્યો છે; જ્ઞાન તે આત્માનું લક્ષણ છે અને