વ્યવહારને વ્યવહાર તરીકે કહેશે કોણ? અખંડ પરિપૂર્ણ આત્મદ્રવ્યનું લક્ષ કરતાં શ્રદ્ધા વગેરે અનંત ગુણોની
પ્રસિદ્ધિ થાય છે. જો જ્ઞાન વડે તે આત્મદ્રવ્યનું લક્ષ કરે તો દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની શ્રદ્ધાને, નવતત્ત્વના જ્ઞાનને કે
‘ત્યાગ વૈરાગ ન ચિત્તમાં, થાય ન તેને જ્ઞાન.’ તેમાં નાસ્તિથી મંદકષાય પુરતી વાત લીધી છે.
અને અહીં એમ કહે છે કે–
‘લક્ષણને જાણ્યા વિના, થાય ન લક્ષ્યનું જ્ઞાન.’ અહીં તો આત્મસ્વભાવની બહુ નજીક લાવીને વાત કરી
ને? તે જ્ઞાન આત્મા છે. જે જ્ઞાન બહારમાં વળે છે તેને બદલે જ્ઞાનને અંતરમાં વાળ, તો તે જ્ઞાન વડે આત્માની
પ્રસિદ્ધિ થાય છે. ‘આત્મા જ્ઞાનમય છે’ એમ કહેતાં જ્ઞાન તે લક્ષણ છે ને આત્મા લક્ષ્ય છે એવો જે ભેદ પડે તેને
ભિન્ન પ્રસિદ્ધ થાય છે? જ્ઞાનથી જુદું એવું કયું લક્ષ્ય છે કે જેને આ જ્ઞાનલક્ષણ પ્રસિદ્ધ કરે છે? જેને તમે
જ્ઞાનલક્ષણથી સમજાવવા માગો છો તે ચીજ શું જ્ઞાનથી જુદી છે? જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ વડે આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય છે.
એમ કહ્યું તો શું જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ અને આત્માની પ્રસિદ્ધિ જુદી જુદી છે?’ જુઓ, શિષ્યને જ્ઞાન અને આત્મા
એવો લક્ષ્યલક્ષણનો ભેદ પણ ખટકે છે તેથી આ પ્રશ્ન ઊઠયો છે. અંતરમાં એકદમ નજીક આવેલા શિષ્યનો આ
પ્રશ્ન છે. આત્માને પકડવા જતાં ગુણગુણી ભેદનો વિકલ્પ ઊઠે છે તેને પણ છોડીને અભેદ આત્માના અનુભવ
જ્ઞાનને જ્યાં આત્મસ્વભાવ તરફ વાળ્યું ત્યાં તે જ્ઞાન અને આત્મા અભેદ જ છે. જ્ઞાનપર્યાયને અંતરમાં
વાળતાં તે દ્રવ્ય સાથે અભેદ થઈ જાય છે તેથી જ્ઞાનને અને આત્માને દ્રવ્યથી અભેદપણું છે; નામભેદ,
પ્રયોજનભેદ, લક્ષ્ય–લક્ષણ ભેદ હોવા છતાં સ્વભાવથી ભેદ નથી. આત્મા રાગાદિથી તો ભિન્ન પ્રસિદ્ધ થાય છે
પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન પ્રસિદ્ધ થતો નથી. જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિથી આત્માની પ્રસિદ્ધિ જુદી નથી, જે જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ છે
તે જ આત્માની પ્રસિદ્ધિ છે. જેને અભેદ આત્માનો ખ્યાલ નથી તેને લક્ષ્ય–લક્ષણના ભેદ પાડીને સમજાવીએ
છીએ, પણ વસ્તુપણે જ્ઞાન અને આત્મા જુદા નથી. જ્યારે જ્ઞાનપર્યાય સ્વતરફ વળીને એકાગ્ર થઈ ત્યારે તેને
લક્ષણ કહેવાયું અને આત્મા તેનું લક્ષ્ય થયો, એ રીતે લક્ષ્ય–લક્ષણની પ્રસિદ્ધિ એક સાથે જ છે. જ્ઞાન
આત્મામાં એકાગ્ર થયું ત્યાં લક્ષ્યલક્ષણ ભેદનો વિકલ્પ પણ ન રહ્યો ને દ્રવ્ય–પર્યાય અભેદ થયા; માટે
જાણે છે. પેટમાં દુઃખે છે, માથું દુઃખે છે એમ કોણે જાણ્યું?–જ્ઞાને જાણ્યું. એ રીતે જ્ઞાન તો પ્રસિદ્ધ છે. પણ અજ્ઞાની
તે જ્ઞાન વડે એકલા પરની પ્રસિદ્ધિ કરે છે તેથી તે જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ કરીને આત્માની