Atmadharma magazine - Ank 098
(Year 9 - Vir Nirvana Samvat 2478, A.D. 1952).

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 2 of 2

PDF/HTML Page 21 of 21
single page version

background image
ATMADHARM Regd. No. B 4787
______________________________________________________________________________
***
અનેકાન્તગર્ભિત સમ્યક્ નિયતવાદ
(ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયમાં આવી જતો અનેકાંતવાદ)
વસ્તુમાં ત્રણેકાળની અવસ્થાઓ ક્રમબદ્ધ જ થાય છે, કોઈ અવસ્થા
આડીઅવળી થતી નથી–આવો જ વસ્તુસ્વભાવ છે. વસ્તુસ્વભાવના આ
મહાસિદ્ધાંતનું રહસ્ય નહિ સમજનારા અજ્ઞાનીઓ, મિથ્યા નિયતવાદ અથવા
એકાન્ત નિયતવાદ હોવાનો તેના ઉપર આરોપ કરે છે; અહીં તેનું નિરાકરણ
કરવામાં આવે છે–
નિયતની સાથે જ પુરુષાર્થ, જ્ઞાન, શ્રદ્ધા વગેરે ધર્મો પણ રહેલા જ છે.
નિયતસ્વભાવના નિર્ણયની સાથે રહેલા સમ્યક્ પુરુષાર્થને, સમ્યક્શ્રદ્ધાને,
સમ્યગ્જ્ઞાનને, સ્વભાવને–વગેરેને ન સ્વીકારે તો જ એકાંતનિયતવાદ કહેવાય.
અજ્ઞાની તો, નિયતવસ્તુસ્વભાવના નિર્ણયમાં આવી જતો જ્ઞાનનો
પુરુષાર્થ, સર્વજ્ઞના નિર્ણયનો પુરુષાર્થ, સ્વસન્મુખ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગેરેને સ્વીકાર્યા
વગર જ નિયતની (–જેમ થવાનું હશે તેમ થશે એવી) વાત કરે છે, તેથી તેને
તો એકાંત નિયત કહેવાય.
–પરંતુ જ્ઞાની તો નિયતવસ્તુસ્વભાવના નિર્ણયમાં સાથે જ રહેલા એવા
સમ્યક્ પુરુષાર્થને, સ્વસન્મુખ જ્ઞાનને–શ્રદ્ધાને, સ્વભાવને, કાળને, નિમિત્તને–
બધાને સ્વીકારે છે. તેથી તે મિથ્યાનિયત નથી પણ સમ્યક્નિયતવાદ છે, તેમાં જ
અનેકાંતવાદ આવી જાય છે.
નિયતને અને તેની સાથે નિયત સિવાયના બીજા અનિયતને (એટલે કે
પુરુષાર્થ, કાળ, સ્વભાવ, જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, નિમિત્ત વગેરેને) પણ જ્ઞાની સ્વીકારે છે;
માટે તેને નિયત–અનિયતનો મેળ થયો. (અહીં ‘અનિયત’ નો અર્થ
‘અક્રમબદ્ધ’ એમ ન સમજવો, પણ નિયતની સાથે રહેલા નિયત સિવાયના
પુરુષાર્થ વગેરે ધર્મોને અહીં ‘અનિયત’ કહ્યા છે–એમ સમજવું.) એ રીતે
વસ્તુમાં ‘નિયત’ ‘અનિયત’ બંને ધર્મો એક સમયે એક સાથે છે એટલે
અનેકાન્ત–સ્વભાવ છે, ને તેની શ્રદ્ધામાં અનેકાન્તવાદ છે.
ક્રમબદ્ધ પર્યાયમાં પુરુષાર્થ વગેરેનો ક્રમ પણ ભેગો જ છે, તેથી ક્રમબદ્ધ
પર્યાયની પ્રતીતમાં પુરુષાર્થ વગેરેની પ્રતીત પણ આવી જ જાય છે. પુરુષાર્થ કાંઈ
ક્રમબદ્ધપર્યાયોથી જુદો રહી જતો નથી. એથી નિયતના નિર્ણયમાં પુરુષાર્થ ઊડી
જતો નથી પણ ભેગો આવી જ જાય છે. માટે નિયતસ્વભાવની શ્રદ્ધા તે
અનેકાન્તવાદ છે એમ સમજવું. જે વસ્તુના પર્યાયોને નિયત–ક્રમબદ્ધ થતા ન
માને, અથવા તો ક્રમબદ્ધ પર્યાયના નિર્ણયમાં રહેલા સમ્યક્ પુરુષાર્થને ન માને
તેને અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વભાવની ખબર નથી, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
–શ્રી સમયસાર કલશ ૨ ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના
પ્રવચનમાંથી. (વીર સં. ૨૪૭૬ અષાડ વદ ૧)
***